هیأت تحریریه نشریه دانشجویی رود

دانشجویان و پژوهشگران علوم‌اجتماعی

سلام

روز چهارشنبه 22 اردیبهشت 1395 نخستین مجمع «اتحادیه انجمن‌های علمی علوم‌‌اجتماعی دانشجویان سراسر کشور» در دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. گزارش این جلسه را می توانید در روزنامه اعتماد بخوانید. [1] بنا به دلایلی که در ادامه خواهد آمد، ما و جمعی دیگر از دانشجویان با تشکیل چنین نهادی مخالف هستیم و آن را به ضرر علوم‌اجتماعی می‌دانیم.

در ضمیمه این نامه یک سری بحث‌های نظری ضروری ارائه خواهد شد. اما قبل از اینکه به سراغ تئوری‌پردازی برویم، لازم است نقش اتحادیه مذکور را در مناسبات کنونی تولید سرمایه روشن کنیم. زیرا کلیه موضع‌گیری‌ها و ارزش‌گذاری‌های طرفین فقط با ارجاع به این واقعیت معنا می‌یابد. البته نظریه نیز در جای خود اهمیت انکارناپذیری دارد و اعضای نشریه رود در طول سه سال فعالیت خویش کوشیده‌اند سهم خود را در این زمینه ادا کنند. اما در قدم نخست باید روشن کنیم در مورد چه چیزی سخن می‌گوییم.

مهرماه 1394 آقای ضیاء هاشمی، معاون فرهنگی و اجتماعی وزیر علوم در مراسم اختتامیه هشتمین جشنواره ملّی حرکت (اقتصاد دانش‌بنیان دانشگاهی) وعده داد که تا پایان سال تحصیلی جاری، دست به تشکیل 20 اتحادیه سراسری برای انجمن‌های علمی خواهد زد. ایشان در مورد هدف این اتحادیه‌ها فرمودند: «انجمن‌های علمی، کانون نخبگان و جمع نخبگی کشور هستند که با وجود کمبود امکانات باید برای ارتقای خویش تلاش کنند. البته باید استقلال دانشگاه نیز حفظ شود. بنابراین جلب منابع مالی از طریق ارتباط با صنعت و تجارت، یکی از فعالیت‌های اصلی انجمن‌های علمی خواهد بود. در همین راستا توسعه اتحادیه‌های انجمن‌های علمی راهکاری برای توانمندسازی این انجمن‌ها محسوب می‌شود.» [2] آقای دکتر حسین میرزایی، سرپرست اداره كل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم نیز در حاشیه همین جشنواره فرمودند: «تشکیل اتحادیه‌های سراسری انجمن‌های علمی اولویت اصلی امسال است. البته از آنجا که اتحادیه‌ها در حال شکل‌گیری هستند باید با برنامه هدفمند و ویژه‌ای فعالیت کنند. اتحادیه‌ها سالیانه کنفرانس ملی برگزار می‌کنند و در این کنفرانس‌ها می‌توانند با اهالی صنعت و تجارت ارتباط بگیرند.» [3] با توجه به نقل‌قول‌ها باید گفت که ای کاش مسئولان کمی صداقت به خرج می‌دادند و به جای استفاده از واژه «اتحادیه» از واژه «تجارت‌خانه» استفاده می‌کردند. انصافا ترکیب «تجارت‌خانه سراسری انجمن‌های علمی» منظور آقایان را خیلی واضح‌تر بیان می‌دارد و پیوند آن را با دغدغه‌های دولت در زمینه اقتصاد دانش‌بنیان روشن می‌کند.

قصد ما از ارجاع به سخنان این دو مقام مسئول، شخصی‌کردن مسأله نیست. بسیار فراتر از این افراد، سند چشم‌انداز 20 ساله کشور (دومین سند بالادستی بعد از قانون اساسی) اشاره می‌کند که باید تا سال 1404 بیش از 50 درصد اقتصاد کشور در ید شرکت‌های دانش‌بنیان باشد تا ایران به قطب علمی و فناوری منطقه تبدیل شود. سند نقشه جامع علمی کشور (بالادستی‌ترین سند وزارت علوم) نیز که بر اساس متن چشم‌انداز نوشته شده است، در بخش راهبردهای کلان و ملّی به تفصیل در مورد رابطه اتحادیه انجمن‌های علمی با شرکت‌های دانش‌بنیان سخن گفته است. ما فقط به برخی از مهم‌ترین راهبردها اشاره می‌کنیم: «سازماندهى و تقويت انجمن‌هاى علمى موجود به‌منظور ايفاى نقش مرجعيت علمى و ارتقای مشاركت در تصميم‌سازی‌ها و توسعه، ترويج و انتشار علم و فناورى» و «طراحى سازوكار لازم برای بهره‌مند ساختن سياست‌گذاری‌ها و برنامه‌ريزی‌ها و تصميم‌گيری‌هاى كلان كشور از پژوهش‌های تأيیدشده در انجمن‌هاى علمی مرتبط» و «حمايت از برگزارى همايش‌هاى تخصصى به وسيله انجمن‌هاى علمى به ويژه در حوزه‌هاى اولويت‌دار [سرمایه‌گذاری] و تسهيل واگذارى نشريات علمى و تخصصى به آن‌ها» و «سازماندهی نظام‌های حرفه‌ای مبتنی بر دانش فنی و اجتماعی برای اداره واحدهای اقتصادی/اجتماعی و نهادينه كردن فرهنگ مهارت‌گرايی و پژوهش‌محوری و كارآفرينی» و و «تدوين سازوكارهاى حقوقى و تشويقى دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها براى فروش دستاوردها و ايجاد انتفاع براى دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و محققان مانند حمايت از ايجاد شركت‌هاى دانش‌بنيان با مشاركت مؤسسات آموزش عالى». بحث بیشتر در مورد چنین راهبردهایی را برای بخش ضمیمه نگه می‌داریم تا انسجام مطلب حفظ شود.

با توجه به این اسناد بالادستی و با مراجعه به مواد 2 و 13 «قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان» مشخص می‌شود «اتحادیه انجمن‌های علمی» نهادی است که تمامی دانشگاه‌ها به واسطه آن به خدمت سرمایه‌داران درمی‌آیند. به موجب مواد 3 و 9 همین قانون، فعالیت اقتصادی در این نهادها مشمول انواع و اقسام معافیت‌های مالیاتی می‌گردد و همچنین در خصوص مناسبات کار و سرمایه، هیچ الزامی به رعایت مفاد قانون کار در آن‌ها وجود ندارد. به این اعتبار می‌توان ادعا کرد که بر خلاف تبلیغات رسمی و رسانه‌ای، تشکیل اتحادیه یک جریان ضداجتماعی و ضدمردمی است که هدف از آن افزایش سلطه سرمایه بر جامعه است و به هیچ وجه با هیچ نوع علم اجتماعی‌ای جور در نمی‌آید. در این اتحادیه سرمایه‌ای متولد می‌ِشود که نه مالیاتی می‌پردازد و نه قانون کار را رعایت می‌کند. با اجرای این طرح، انجمن‌های علمی به جای آنکه پیگیر مسائل و مشکلات آموزشی دانشجویان باشند، تبدیل به بنگاه‌هایی برای تولید ثروت و ارزش اضافی می‌شوند. دقت کنید این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که به موجب آیین‌نامه رسمی وزارت علوم، شوراهای صنفی از مداخله در امور آموزشی منع شده‌اند. بدین ترتیب مسأله کنترل دانشجویی بر سازوکارهای علمی دانشگاه عملا منتفی می‌گردد.

ادعا می‌شود که تشکیل این اتحادیه به گسترش فضای گفتگو و آزادی بیان در دانشگاه یاری می‌رساند و علوم‌اجتماعی انتقادی بدین طریق رشد می‌کند. در این مورد سخنان وزیر علوم کنونی (آقای فرهادی) بسیار روشنگر است: «انجمن‌های علمی قادر به تقویت کسب‌وکار دانش‌بنیان از طریق برگزاری کرسی‌های آزاد‌اندیشی هستند.» [4] بدین ترتیب روشن می‌شود که دانشجویان آزادند در راستای «تقویت کسب‌وکار دانش‌بنیان» هر حرفی را بزنند. این سخن به سادگی بدین معناست که هیچ کس نباید در نقد کسب‌وکارهای سودآور سخنی بگوید، در غیر این‌صورت به عنوان اخلال‌گر و برهم‌زننده نظم عمومی شناخته خواهد شد. به قول آقای ضیا هاشمی: «بدون آزادی، فکر و اندیشه تداوم پیدا نمی‌کند، البته آزادی در چارچوب قانون. زیرا آزادی به معنای ولنگاری نیست. قانون هم می‌گوید بی‌نظمی و هرج‌ومرج سم مهلک آزادی است. هر کس مدافع و طالب آزادی است، باید بداند امنیت جامعه پایه و اساس ایجاد آزادی خواهد بود.» [5] واژه‌های «بی‌نظمی و هرج‌ومرج» و «ولنگاری» حس نزاکت شهروندان را برمی‌انگیزند و کاربرد سرکوب قانونی را مشروع جلوه می‌دهند. همان‌طور که می‌بینید در اینجا از افسانه‌های پوچ آزادی بیان و جامعه مدنی برای توجیه برخوردهای امنیتی استفاده شده است. ولی این دیگر اسمش آزادی نیست. اسمش «مدارای سرکوبگرانه» است. بد نیست به این موضوع هم اشاره کنیم که چند روز پس از برگزاری نشست کذایی، نشریه سره (وابسته به انجمن علمی جامعه‌شناسی و به مدیرمسئولی حسام سلامت) در شماره بیستم، سایر دانشجویان را دعوت کرد که مخالفان اتحادیه مذکور را «در صورت نیاز تنبیه کنند.» البته باید این را هم گفت که در جامعه‌ای که اعتراضات سندیکایی معلمان و کارگران (برای مثال مطالبه افزایش دستمزد) به بهانه تهدید امنیت ملّی سرکوب می‌شود، از کرسی‌های آزاداندیشی و تجارت‌خانه انجمن‌های علمی بیش از این انتظار نمی‌رود.

ما به هشت صفحه تمام دشنام و توهین نشریه سره پاسخی نمی‌دهیم. در این زمینه ذکر نقل قولی از گئورگ لوکاچ کفایت می‌کند: «علّت این نفرت چیست؟ علّت آن به سادگی این است که ما همه آن چیزهایی را علنا بر زبان می‌آوریم که هر سوسیالیستی به هر حال باید به آن فکر کند. آن‌ها به واقع به این چیزها هم فکر می‌کنند (فقط در خانه و پشت درهای بسته) و حتی آن را بر زبان می‌آورند (فقط در نجواهای محرمانه و خطاب به دوستان قابل اعتماد). اما جسارت آن را ندارند که چنین سخنانی را در انظار عموم و به عنوان اعتقادات حقیقی خویش تصدیق کنند. این نفرت، دفاع مأیوسانه‌ای است در برابر ندای وجدان معذّب … نویسندگان بزرگ که واقعا سازوکارهای روان بشری را می‌فهمند، بارها و بارها ابعاد تلاش‌های آدمیان را برای خلاص شدن از شر عذاب وجدان توصیف کرده‌اند. همچنین نحوه توفیق آدمیان را در فریب‌دادن و گرفتار ساختن خود و دیگران در شبکه‌ای از دروغ‌ها، و توانایی‌شان در نزول به خوفناک‌ترین اعماق خطاکاری را شرح داده‌اند. این اقدامات جملگی برای خاموش کردن ندای وجدان معذبی است که در درون‌شان است.» (به نقل از مقاله نظم قانونی و خشونت در کتاب تزهای بلوم)

دانشجویان و پژوهشگران علوم‌اجتماعی

حمایت یک سری جریانات شبه‌چپ از تشکیل اتحادیه انجمن‌های علمی (یا به عبارت دقیق‌تر تجارت‌خانه سراسری انجمن‌های علمی) نهایت فریب‌کاری و فرصت‌طلبی است. این قبیل اقدامات صرفا نشان‌دهنده وابستگی جریانات مذکور به طبقه سرمایه‌دار و به سیاست‌های نولیبرال است. بنابراین ما همچنان مصرّانه از شما می‌خواهیم که پیشبرد طرح‌های اینچنینی را با وسواس و دقت تمام رصد کنید. زیرا رسیدن به نظریه درست در مورد سازوکارهای حاکم بر جامعه سرمایه‌داری، مستلزم توجه به واقعیات موجود است و به هیچ‌وجه با چپ‌بازی‌های عرفانی به دست نمی‌آید.

در ضمیمه این نامه نخست به نقد دفاعیات دکتر یوسف اباذری از طرح «تجارت‌خانه سراسری انجمن‌های علمی» خواهیم پرداخت و پس از آن در ضمیمه ب در مورد اقتصاد دانش‌بنیان بحث کوتاهی را ارائه می‌دهیم.

مطالعه مقالات زیر به روشن شدن موضوع کمک خواهد کرد:

علی ودادی. انجمن اسلامی، دولت و تحریم‌ها. نشریه دانشجویی رود. سال دوم. سری جدید. شماره 3. بهمن 1393

هیأت تحریریه. چگونه علوم اجتماعی به یک ایدئولوژی ضداجتماعی تبدیل شد؟ نشریه دانشجویی رود. سال سوم. سری جدید. شماره 9. اردیبهشت 1395

دست‌ها از علوم‌اجتماعی کوتاه باد

هیأت تحریریه نشریه دانشجویی رود

28 اردیبهشت 1395

×××

یک –

http://www.etemadnewspaper.ir/Default.aspx?NPN_Id=430

دو – منبع در اینجا

سه –

http://www.harekatfest.ir/index.php/harekatnews/141-2015-10-19-06-21-36

چهار –

http://www.korsiha.ir/archive/0304.php

پنج –

http://www.korsiha.ir/archive/0294.php

ضمیمه الف: نقد اظهارات یک جامعه‌شناس در مورد اتحادیه سراسری انجمن‌های علمی

در جلسه روز چهارشنبه پس از اعتراضات دانشجویی به سبک‌کار «اتحادیه» دکتر یوسف اباذری تمام‌قد به دفاع از این نهاد برخاست و تشکیل آن را به فال نیک گرفت. می‌توان سخنرانی آقای اباذری را بدین ترتیب خلاصه کرد: اعتراضات دانشجویان به تشکیل این تجارت‌خانه صرفا ناشی از طفولیت آنان است (آقای دکتر اظهار امید کرد که بازار آزاد شفایشان دهد). یکی دیگر از آرزوها و امیدهای ایشان این است که تشکیل نهاد کذایی، به رشد گرایشات ضدنولیبرال و تقویت علوم‌اجتماعی انتقادی کمک کند. به عقیده ایشان دانشجویان معترض از چنین رویکرد آگاهانه و عاقلانه‌ای واهمه دارند.

به نظر ما این اظهارات بسیار مهم‌اند و نمی‌توان با خنده و تمسخر از کنارشان گذشت و نادیده‌شان گرفت. زیرا اباذری نه از جنس کسانی است که می‌خواهند «شیعه‌شناسی انتقادی» را جایگزین جامعه‌شناسی کنند، و نه از جنس کسانی است که فرصت‌طلبی موسسات مالی را به هنگام بروز بلایای طبیعی (زلزله بم) تقدیس کرده‌اند. اباذری جزو آن دسته از روشنفکران ایرانی است که با وجود تمامی لغزش‌ها، ظاهرا به جامعه‌شناسی به عنوان یک علم مدرن وفادار مانده و از طرف دیگر بارها و بارها عملکرد فرصت‌طلبانه نهادهای مالی را به نقد کشیده است. به همین دلیل لازم است که در میدان عمل نیز امتحان خود را پس بدهد تا روشن شود که آیا عملا و واقعا در برابر گسترش نولیبرالیسم می‌ایستد یا آن که به قول معروف «درون سینه‌اش دو قلب نهفته است.»

هرچند سخنان استاد حاوی اشتباهات نظری بی‌شماری بود، ما تنها به ذکر نکاتی اکتفا می‌کنیم که جنبه آموزشی دارند و برای شناخت سرمایه‌داری واقعا موجود و روش مقابله با آن حائز اهمیت‌اند. باقی اشتباهات ایشان (برای مثال تفسیرشان از بدیو) صرفا جنبه فرعی دارد و بازگویی‌شان به پیشبرد بحث ما کمک نمی‌کند. به همین خاطر از ذکر آن‌ها صرف‌نظر می‌کنیم و فقط به مسائلی می‌پردازیم که تنویرشان برای تکامل نظریه اجتماعی ضروری است.

یک – کین‌توزی فرودستان

از نظر آقای اباذری اعتراضات اقتصادی «اقشار فرودست» آلوده به کین‌توزی است. یعنی اولا غیرآگاهانه و غیرعقلانی است و از هرگونه تئوریزه‌شدن مسأله وحشت دارد، و ثانیا در صورت پیروزی، همان قدرت‌طلبی و انحصارگری سرمایه‌داران را از خود بروز خواهد داد، زیرا (به قول استاد) «آن‌ها هم همین جوجه‌کباب و همین قدرت را می‌خواهند، ولی نمی‌توانند آن را به دست بیاورند.»

قبل از شکافتن این بحث ذکر یک نکته در مورد مسأله جوجه‌کباب خالی از فایده نیست: خوشبختانه کارگران و سایر ستمدیدگان به خوبی از این نکته آگاه‌اند که «وقتی بوی کباب می‌آید، دارند خر داغ می‌کنند.» شاید روشنفکران شبه‌چپ از تشکیل اتحادیه‌های زرد به وجد بیایند و با بوی کباب «تجارت‌خانه سراسری انجمن‌های علمی» دامن‌شان را از کف بدهند. اما بسیار بعید است که طبقه کارگر میل‌اش به این قبیل کباب‌ها بکشد. ستم‌دیده‌گان به خوبی دریافته‌اند که باید در این قبیل تشکّل‌ها، به دیده شک و تردید بنگرند.

مایه تعجب ماست که آقای اباذری می‌کوشد با ملغمه‌ای از نظریات نیچه و فریره خطر «کین‌توزی فرودستان» را به اثبات برساند. ایشان فرد کتاب‌خوانی است و حتما «آموزش ستمدیدگان» فریره را تا انتها مطالعه کرده است. بنابراین باید بداند که از نظر نویسنده کتاب مزبور، ساختارهای دولتی و مرکزیت‌گرایی همچون «اتحادیه سراسری انجمن‌های علمی» به هیچ وجه برای آموزش رهایی‌بخش مناسب نیستند. کتاب فریره مشحون از نقل‌قول‌هایی است که برای رسیدن به آموزش رهایی‌بخش، مداخله مستقیم مردم ستمدیده را در امور مهم تجویز می‌کند: «مهمترین نکته در آموزش ستمدیدگان، دخالت آموزندگان است.» برای اباذری بهتر است که جلوی وسوسه خود را بگیرد و برای دفاع از این نهاد کذایی و برای سرکوب «کین‌توزی فرودستان» به سراغ فریره نرود. زیرا با ارجاع به او نه تنها ناچار خواهد شد ساختار سلسله‌مراتبی تجارت‌خانه را نفی کند، بلکه باید بر عقاید توده‌ستیز خودش هم خط بطلان بکشد. ماجرا دو حالت دارد: استاد یا این کتاب را نخوانده است، یا فکر می‌کند خودش اولین و آخرین کسی است که آن را مطالعه کرده و هیچ کس متوجه تحریف محتوای آن نخواهد شد.

فراموش نکنیم که در آن نشست کذایی، استاد عزیزمان از دانشجویان خواست که به مطالعه هگل روی بیاورند. بد نیست خودشان نیز همین کار را بکنند و به جای تبلیغ آرای نیچه علیه طبقه کارگر، یک بار دیگر نگاهی به بحث «خدایگان و بنده» هگل بیاندازند. این بحث در کتاب پدیدارشناسی روح (فصل خودآگاهی) آمده و خوشبختانه به فارسی هم ترجمه شده است. این بخش به ما می‌آموزد که سرنوشت بندگان همانا غرقه‌شدن در ناعقلانیت و کین‌توزی نیست. از قضا فقط بنده است که می‌تواند به خودآگاهی دست یابد. آن هم در حالی که ارباب با حرص‌وولع همه چیز را به ابژه تبدیل می‌کند، تا جایی که حتی خودش هم به یک ابژه تبدیل می‌شود. بدون شک اباذری می‌داند که هگل در این مورد چه گفته است. او حتی می‌داند که نباید مسأله سرمایه‌داری را اخلاقی کرد (ولو اگر این اخلاق، اخلاق خدایگان باشد.) اما دانسته‌هایش کمکی به او نمی‌کنند. زیرا در این قبیل موارد نه قوه عقل بشری، که اراده قدرت است که سخن می‌گوید.

ما این بحث را همین جا رها می‌کنیم. زیرا این خطر هست که با ادامه دادن آن به دام روانشناسی‌گرایی مبتذل و خرافات فلسفی بیافتیم.

دو – بیماری چپ‌بازی کودکانه

جناب دکتر سعی داشت به یاری ارجاعات مغشوش به لنین و بازگویی خاطراتی جسته‌گریخته از برشت این موضوع را ثابت کند که: وجود یک نهاد مرکزیت‌گرای قدرقدرت برای مقابله با نولیبرالیسم ضروری است. از نظر او کسانی که به خاطر مسائل سندیکایی و اقتصادی با تشکیل چنین نهادی مخالفت می‌کنند، در واقع دچار بیماری طفولیت‌اند و خودشان را لوس کرده‌اند.

از آنجا که اباذری برای اثبات این ادعا به لنین و تجربه بلشویسم متوسّل می‌شود، ما نیز به سراغ خود لنین می‌رویم تا نشان دهیم که طفولیّت چپ از نظر او به چه معناست. اما قبل از ارائه این بحث بد نیست یادآور شویم که اگر استاد عزیزمان به ریشه‌های فکری خود بازگردد، به سادگی درخواهد یافت یافت که بلوغ فکری عبارت است از تلاش فرد برای تکیه زدن بر قوای ذهنی خویشتن و مواجهه آگاهانه با نقایص و ضعف‌های خویش. اندیشمندان بزرگی که سنت فکری آقای اباذری ملهم از نظریات آنان است به صراحت اعلام کرده‌اند که تاریک‌اندیشی و طفولیّت چیزی نیست جز تکیه کردن بر قدرت‌های بیگانه به‌منظور فرار از بار مسئولیّت ضعف و نقص. لازم نیست آقای اباذری در مورد اندیشه‌های لنین داد سخن سر دهد. ایشان اگر به همان کانت و وبر وفادار بماند، به ناگزیر تأیید می‌کند که رابطه حقیرانه اتحادیه کذایی با دولت و با سرمایه‌داران، مصداقی از طفولیّت شبه‌روشنفکران دانشگاهی است.

امّا در مورد لنین … او مقاله‌ای دارد با عنوان «بیماری چپ‌بازی کودکانه» که در آن، طفولیّت چپ‌ها را با دقت تمام مفهوم‌پردازی کرده است. برخلاف قصه‌ها و لطیفه‌های آقای اباذری، لنین هرگز مبارزات سندیکایی و اقتصادی کارگران را تحقیر نمی‌کند و تشکیل یک سازمان مرکزیت‌گرا را بر آن مرجّح نمی‌داند. ماجرا کاملا برعکس است. از نظر لنین کسانی که به اعتراضات اقتصادی روزمره اهمیّت نمی‌دهند و آن را حقیر می‌شمارند، دچار «بیماری چپ‌بازی کودکانه» شده‌اند. نظریه اجتماعی زمانی به بلوغ می‌رسد که بتواند با این اعتراضات پیوندی آگاهانه برقرار کند. زیرا بدون به رسمیت شناختن اعتراضات سندیکایی، نظریه اجتماعی از توده‌های مردم بیگانه خواهد شد و برای تحقق ایده‌هایش هیچ نیرویی در اختیار نخواهد داشت. بنابراین نظریه ناچار می‌شود به جای قدرت مردم، به قدرت دولت سرمایه‌داری متوسّل شود و خواست طبقات فرادست را نمایندگی کند.

طبق این توضیحات به نفع اباذری است که به هیچ وجه به سراغ کسی چون لنین نرود. زیرا از چنین نقطه‌نظری، توسّل جستن استادمان به «تجارت‌خانه سراسری انجمن‌های علمی» یکی از نمونه‌های تیپیکال «بیماری چپ‌بازی کودکانه» است. اباذری شوروشوق جوانان به اعتراضات سندیکایی را به تمسخر گرفت. اما با این کارش ثابت کرد که حکمت عوام‌الناس همچنان صائب است: آدمی در اوج پیری بار دیگر بچه می‌شود.

سه – ضدنولیبرالیسم تخیلی

«دانشجوی اول با لحن تحقیرآمیزی گفت که احتمالا سخنرانان امروز درباره نولیبرالیسم صحبت می‌کنند. اما بعد خودش شروع کرد درباره همین موضوع صحبت کردن! پس ماجرا سر حرف و منطق نیست. ماجرا این است که فقط من باید حرف بزنم [و دیگری نه]. شاید کسانی که دعوت شده‌اند می‌توانستند صحبت‌های عمیق‌تر و با اطلاعات بیشتر بگویند. آیا ارتباط بین نولیبرالیسم و دانشگاه را منحصرا باید شما بگویید؟» چنین گفت یوسف.

هر کس گرایش ضدنولیبرال دکتر اباذری را در چند سال گذشته دنبال کرده باشد، تصدیق خواهد کرد که ایشان قصد داشت با نقد خصوصی‌سازی، به حمایت از سرمایه‌داری دولتی برخیزد. این موضع در نهایت کار استادمان را به حمایت از اقتصاد نهادگرا کشاند. گند قضیه وقتی در‌می‌آید که بدانیم بنیان اقتصاد نهادگرا بر نظریات پروفسور فریدریک لیست بنا نهاده شده است که مارکس او را به تمسخر «سوسیالیست سلطنتی» می‌نامید، چرا که تضاد میان ملّت‌ها را جایگزین تضاد طبقاتی می‌کرد و بدین ترتیب پرولتاریای کشور خودی را در میدان رقابت خون‌بار بین‌المللی، به صورت پیاده‌نظام سرمایه‌داران ملّی درمی‌آورد. پس از آن که آرای لیست در امپراطوری بیسمارک پیاده گردید و کمی بعد به واسطه شاگرد وفادارش دکتر یالمار شاخت در آلمان نازی به اجرا درآمد و به نام ناسیونال‌سوسیالیسم شناخته شد، جای چون و چرا در مورد صحت انتقادات مارکس باقی نماند.

علاوه بر این ملاحظات تاریخی، ضدنوالیبرالیسم دکتر اباذری آلوده به یک خطای تئوریک نیز هست. همه شاهدند که ایشان در «رساله بنیادگرایی بازار» به این دلیل به نولیبرالیسم حمله کرد که گویا این نظام، سرمایه‌دار صنعتی (خوب) را نابود میِ‌کند و سرمایه‌دار مالی (بد) را به جای او می‌نشاند. استاد از این موضوع گلایه داشت که در نظام نولیبرال، بدون آن که تولیدی صورت بگیرد و کارگری استخدام (استثمار) شود، سرمایه مالی به خودی خود سودآور می‌گردد. این قبیل ادعاها آلوده به دو کژفهمی آگاهانه هستند: اولا بحث را اخلاقی می‌کنند، آن هم در حالی که سرمایه سرمایه است و خوب و بد ندارد. ثانیا پیوند وثیق میان سرمایه صنعتی و سرمایه مالی را لاپوشانی می‌کنند. در این مورد ذکر نقل قولی از مارکس بسیار روشنگر است:

«در سرمايه رباخوار، اين بت خودکار، ارزش خودافزا، پولِ پول‌زا به شکل ناب خود ظاهر می‌شود و در اين شکل ديگر هيچ نشانی از خاستگاه خود ندارد. رابطه اجتماعی به صورت رابطه يک شیء با خودش، يعني رابطه پول با پول درمی‌آید. به جای دگرگونی پول به سرمايه در اينجا فقط صورت بی‌محتوا را می‌بينيم … اما اين همه ماجرا نيست. در اينجا سرمايه فعّال (مولّد)، خود را چنان نشان می‌دهد که گويی به عنوان سرمايه فی‌نفسه، يعنی به عنوان سرمايه پولی بهره‌آور است و نه به عنوان سرمايه فعّال (مولّد). در اين‌جا نيز خودِ واقعيّت واژگونه می‌شود: بهره فقط بخشی از سود است، يعنی بخشی از ارزش افزوده‌يی که سرمايه فعّال (مولّد) از کارگر بيرون کشيده است. اما اکنون همين بهره درست برعکس، به صورت حاصل حقيقی سرمايه، به صورت واقعيت آغازين پديدار می‌شود. سود سرمایه صنعتی که به صورت عايدی دادوستد درآمده، همانند زايده و پيوستی صرف، همانند حاصل فرعی فرايند بازتوليد نمودار می‌گردد. در اين‌جا صورت بت‌واره سرمايه و تصوير بت سرمايه به کمال می‌رسند. در فرمول پول–پول، ما با صورت فاقد معنای سرمايه، با بالاترين درجه واژگونگی و شیءوارگی مناسبات توليدی روبروييم: توانايی پول و کالا به ارزش‌آفرينی مستقل از بازتوليد – اين توانايی بی‌پرده‌ترين صورت رازآميزی سرمايه است. برای اقتصاد سياسی مبتذل که می‌خواهد سرمايه را سرچشمه مستقل ارزش و ارزش‌آفرينی جلوه دهد، اين شکل طبيعتاً غنيمت است. اين شکلی است که در آن سرچشمه سود ديگر شناختنی نيست و حاصل فرايند سرمايه‌دارانه توليد – مجزا از خود اين فرايند – موجوديت مستقل می‌يابد.»

ما از استاد عزیزمان به خاطر لحن تحقیرآمیز کارل مارکس عذر می‌خواهیم. در عین حال با احترام تمام از ایشان درخواست می‌کنیم که زین پس «صورت بی‌محتوای سرمایه» را به عنوان تحلیل سازوکارهای نولیبرالیسم به خورد دانشجویان ندهد و با شیءواره کردن مناسبات تولید، آنان را به حمایت از سرمایه صنعتی برنیانگیزد. زیرا وظیفه ایشان آموختن است نه ایجاد سردرگمی و جهالت. طبق آموزه‌های مارکس، آقای اباذری باید قبل از نقد نولیبرالیسم این را بگوید که بهره سرمایه مالی، چیزی نیست جز ارزش اضافی سرمایه صنعتی. اما استاد ما از اعتراف به این موضوع واهمه دارد. چرا که با این کار زیر پای بورژوازی ملی عزیزش را خالی می‌کند.

کسی که در مورد سرمایه صنعتی سخنی نمی‌گوید، بهتر است در مورد سرمایه مالی نیز سکوت کند. همچنین کسی که از سرمایه‌داری دولتی دفاع می‌کند، حق ندارد با نقد خصوصی‌سازی دست به فریب‌کاری بزند.

چهار – سوپاپ اطمینان

آقای اباذری در پایان سخنانش دانشجویان را به مطالعه تاریخ دعوت کرد. اما پیش از آن تحریف‌شده‌ترین روایت تاریخی را به آنان عرضه داشت. ایشان حین مرور تجربه اصلاحات ارضی و انقلاب سفید شاه و ملت گفت: «شاه با این کارها مردم را لوس می‌کرد و به آن‌ها باج می‌داد.» بدین ترتیب از نظر اباذری اقدامات رژیم سلطنتی در دهه 1340، صرفا نقش سوپاپ اطمینان را داشته است. گویی شاه به مردم حال می‌داد تا جلوی انقلاب را بگیرد.

درک آقای اباذری از تاریخ ایران، حاوی مکانیستی‌ترین نظریات در مورد سرمایه‌داری است. پژوهش‌های ارزنده فراوانی در مورد انقلاب سفید شاه و ملّت صورت گرفته است که ما نمی‌توانیم در اینجا از همه‌شان نام ببریم. اما در هیچ یک از آن‌ها حرفی از «سوپاپ اطمینان» و «لوس کردن مردم» زده نشده است. چرا که جامعه سرمایه‌داری دیگ بخار نیست که با افزایش تضادها به سادگی بترکد. بلکه عنان جامعه در دست طبقه سرمایه‌دار است که پیوسته می‌کوشد روش تولید را به نحو انقلابی دگرگون کند. انقلاب سفید باج دادن به مردم نبود، بلکه تلاش آگاهانه طبقه سرمایه‌دار برای تغییر انقلابی روش تولید بود.

پژوهش‌هایی که در این مورد انجام شده‌اند، اهداف انقلاب سفید را بدین ترتیب برمی‌شمارند: الف) گسترش بازارهای داخلی از طریق نابود کردن خودکفایی روستاها ب) تبدیل جمعیت دهقان به توده نیروی کار مهاجر از طریق نابود کردن نظام اجتماعی بنه ج) تولید نیروی کار آموزش‌دیده ارزان‌قیمت از طریق سپاه دانش. آقای اباذری هیچ کدام از این‌ها را نمی‌بیند و به کمک ایده مبتذل «سوپاپ اطمینان» همه چیز را وارونه جلوه می‌دهد. او باید هم که دست به چنین کاری بزند. زیرا بدون چنین تحریف آشکاری نمی‌تواند آرزو داشته باشد که «بازار آزاد طفولیت مردم [لوس] را درمان کند.»

چه خوشمان بیاید چه نه، آن سرمایه صنعتی‌یی که گرایشات ضدنولیبرالی سنگش را به سینه می‌کوبند، در بطن انقلاب سفید شاه و ملّت بالید و پا گرفت. تولّد این سرمایه صنعتی از همان آغاز با نابودی سازمان اجتماعی دهات (بنه‌ها) و فقر و فلاکت روستائیان همراه بود. در همان نخستین دور اجرای اصلاحات ارضی بیش از 5000 هزار قطعه قنات خشکید. روستائیان هزار هزار، مفلس و درمانده، آواره شهرها شدند تا نیروی کارشان را به صاحبان صنعت جدید بفروشند. اباذری همه این جریانات را زیر عبارت «حال دادن به مردم» پنهان می‌کند تا مبادا لکه ننگی بر دامن سرمایه صنعتی عزیزش بنشیند.

ما از استاد فرهیخته‌مان درخواست داریم که بیش از این به خودش زحمت ندهد و به سراغ تاریخ نرود. زیرا به قول پل والری: «وقتی تاریخ بد روایت شده باشد و همین روایت بد به بدترین شکل ممکن تفسیر گردد، بدترین کار ممکن درس گرفتن از تاریخ است.»

پنج – اشتباهات روش‌شناختی

اباذری و سایر مدافعان طرح «تجارت‌خانه سراسری انجمن‌های علمی» بدون توجه به مناسباتی که تشکل مزبور در آن پا گرفته است، پیوسته از این سخن می‌گویند که قصدشان و منظورشان چیز دیگری است و می‌خواهند کار دیگری غیر از تجاری‌سازی علوم‌اجتماعی بکنند. آن هم در حالی که اتحادیه سراسری انجمن‌های علمی وظیفه و چشم‌اندازی جز تجاری‌سازی دانشگاه ندارد.

این اساتید و دانشجویان مرتکب یک اشتباه روش‌شناختی شده‌اند. بگذریم از اینکه از جنگ جهانی دوم به بعد، این خطای علمی در بوق و کرنا کرده شد و در علوم‌اجتماعی هژمونیک گردید. به موجب این اشتباه روش‌شناختی، ماهیت یک پدیده اجتماعی با خواست عاملین آن تعیین می‌شود، بنابراین برای شناخت امر اجتماعی کافی است به نیات و انگیزه‌های تک‌تک افراد بنگریم. برای مثال برای شناخت «اتحادیه سراسری انجمن‌های علمی» کافی است بدانیم اعضای منتخب آن چه می‌خواهند: تو گویی اگر این نیّات خیر باشند، خود اتحادیه هم چیز خوبی است. در پیش گرفتن این روش‌شناسی فردگرایانه، حیثیت علوم‌اجتماعی را زیر سوال می‌برد.

از بدو تولّد علوم‌اجتماعی در قرن نوزدهم، صاحب‌نظران این رشته تأکید داشتند که واقعیت اجتماعی چیزی است ورای آمال و آرزوهای تک‌تک افراد: این خواسته افراد نیست که پدیده اجتماعی را تعیین می‌کند، بلکه جریان کاملا برعکس است و امر اجتماعی خود را به شکل امری الزام‌آور بر فرد تحمیل می‌کند. بر امر اجتماعی قانون‌هایی حکم‌فرماست که باعث می‌شود تحت تأثیر انگیزه‌های فردی قرار نگیرد. برای مثال ممکن است که افراد با نیک‌ترین نیّات، در شوم‌ترین سازمان اجتماعی مشارکت کنند. به قول معروف «جاده جهنّم با حسن نیّت سنگ‌فرش شده است.» دفاعیات حامیان طرح تجارت‌خانه، این ابتدایی‌ترین اصل جامعه‌شناسی را نادیده می‌گیرد و زیر پا می‌گذارد. متأسفانه شاهد آن‌ایم که مدعیان «دفاع از علوم‌اجتماعی مستقل و انتقادی»، ابایی از این ندارند که سنگ‌بنای جامعه‌شناسی را ویران کنند.

اعضای هیأت تحریریه رود کاری به کار نیات شخصی طرف مقابل ندارند و نمی‌کوشند آنان را روان‌شناسی کنند. این موضوعات از نظر ما مطلقا بی‌اهمیت است. حرف ما به سادگی این است که دولت به عنوان نماینده منافع بلندمدّت طبقه سرمایه‌دار، می‌کوشد از طریق طرح‌های اینچنینی به گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان و افزایش تولید ملّی یاری برساند، و آن قدر خوش‌شانس است که گرایش ضدنولیبرالی‌یی را در جامعه می‌یابد که شعار آن حمایت از سرمایه صنعتی است. ما با لحن دوستانه از این نافرهیختگان می‌خواهیم دست از خودشیفتگی بردارند و به جای توجه به نیّات (خیر یا شر) خویش، نیم‌نگاهی به مناسبات تولید و سلسله‌مراتب قدرت داشته باشند. آنان مختارند که به توصیه ما گوش بدهند یا اینکه لیچار بارمان کنند. اما باید بدانند که «غربال‌دار تاریخ دارد از پی می‌آید» و دیر یا زود قضاوت نهایی را در این مورد به اجرا خواهد گذاشت.

ضمیمه ب: اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه سرمایه‌داری

اقتصاد دانش‌بنیان (Knowledge Economy) مفهومی است که نخستین بار در دهه 1959 توسّط پیتر دراکر در علم مدیریّت به کار رفت. او سعی داشت با ایجاد تعییراتی در سلسله‌مراتب تولید کارخانه‌ای، آزادی عمل بیشتری برای به‌اصطلاح «کارگران فکری» فراهم کند تا آنان بتوانند با استفاده خلاقیّت خود، سود واحد تولیدی را افزایش دهند. برای مثال او نخستین واحد تحقیق‌وتوسعه را در کارخانه جنرال‌موتور به کار انداخت که نسبت به سایر واحدها دارای درجه‌ای از استقلال نسبی بود. دراکر پیش‌بینی می‌کرد که با پیشرفت سرمایه‌داری، اهمیت کارگران یقه‌آبی (کارگران یدی) پیوسته کاهش می‌یابد و آنان رفته‌رفته حذف می‌شوند، تا جایی که تولید سرمایه‌داری فقط به کارگران فکری نیاز خواهد داشت.

تلاش‌های دراکر برای ارتقای جایگاه شغلی «کارگران فکری» عموما با عنوان «مرکزیت‌زدایی» و «خودکنترلی» شناخته می‌شود و به عنوان یک شیوه تولیدی دمکراتیک و پایین–به–بالا تبلیغ می‌گردد. اما این فقط ظاهر قضیه است. نظریه‌پردازانی که به سطح ظاهری واقعیت اجتماعی اکتفا نمی‌کنند و به سراغ ریشه‌ها می‌روند، نشان داده‌اند که در اقتصاد دانش‌بنیان پیتر دراکر، درجه سلطه سرمایه بر کار به شدّت افزایش می‌یابد. برای مثال خانم رایا دونایفسکایا در فصل ششم کتاب «سرمایه‌داری دولتی و انقلاب جهانی» در این مورد می‌نویسد: «انسان‌دوستان مسیحی دارای یک اقتصادسیاسی نظام‌مند هستند. آنان طرح شرکت‌های مرکزیت‌زدوده و خودگردان را پیش می‌کشند که هر کارگر را در جای خاص خودش به کار می‌گیرد و میان کارگران یدی و کارگران فکری مرزی برناگذشتنی می‌کشد. طبق نظریه سیاسی آنان، نخبگان طبیعی باید بر دیگران حکم‌فرما شوند و از توده‌های مردم خلع ید کنند. بدین‌ترتیب است که انسان‌دوستان مسیحی، طبقات متوسّط را آماده می‌کنند که تا دم آخر در برابر انقلاب پرولتری مقاومت کنند. انسان‌دوستان مسیحی برای ظهور فاشیسم در بزنگاه‌های حساس تاریخ، طبقات متوسّط را می‌پرورانند. انسان‌دوستان مسیحی ایالات متحده (من‌جمله پیتر دراکر) لاجرم به بوروکراسی کارگری می‌پیوندند تا بتوانند در سلسله‌مراتب تولید، کارگران یدی را در تحتانی‌ترین جایگاه نگه دارند.»

امروز می‌توان عین همین انتقادات دونایفسکایا را بر متولیان طرح «تجارت‌خانه سراسری انجمن‌های علمی» وارد کرد. آنان نیز ادعا دارند که به دنبال ایجاد نهادی دمکراتیک و پایین–به–بالا هستند. اما در عمل با سلسله‌مراتب بوروکراسی (وزارت علوم، وزارت کار، خانه کارگر و شورای اسلامی کار) همسویند. انسان‌دوستی شیعی آنان، همچون انسان‌دوستی مسیحی دراکر داعیه برابری‌طلبی دارد، اما در عمل به «یک اقلیّت شایسته کمک می‌کند که به قدرت برگردند.» (به نقل از یکی از مقالات آرمان ذاکری در آخرین شماره نشریه ندا–انجمن علمی انسان‌شناسی). شماره بیستم نشریه سره (انجمن علمی جامعه‌شناسی) که نخستین ثمره عملی تشکیل اتحادیه است، به این وظیفه اختصاص یافته بود که «طبقه متوسّط را برای ظهور فاشیسم در بزنگاه‌های حساس تاریخ بپروراند.» جا دارد بپرسیم چرا اقتصاد دانش‌بنیان واجد چنین خصوصیات ثابت و ماندگاری است و همواره چنین تجلیّات پست و کثیفی را از خود بروز می‌دهد؟

برای پاسخ بدین پرسش باید نقش دانش را در نظام تقسیم کار سرمایه‌داری بررسی کنیم. این کاری است که مارکس در فصول دوازدهم و سیزدهم جلد نخست کاپیتال به انجام رسانده است. او نخست در فصل دوازدهم می‌نویسد: «یکی از نتایج تقسیم کار در تولید کارگاهی این است که کارگر با توانمندی‌های ذهنی فرایند مادی تولید، همچون نیرویی که بر او حاکم است روبرو می‌شود. فرایند جدایی کار یدی از کار فکری، از همیاری ساده شروع می‌شود و سپس در تولید کارگاهی تداوم می‌یابد که کارگر را تکه‌تکه و به جزئی از خویش تبدیل می‌نماید. این فرایند سرانجام در صنعت بزرگ کامل می‌شود، آنجا که علم به منزله نیرویی توانمند و خودمختار از کار جدا می‌شود تا آن را مطلقا در خدمت سرمایه قرار دهد … دانشمند و کارگر مولّد از هم جدا شده‌اند و علم به جای اینکه نیروهای مولّد کارگر را به نفع خود او افزایش بدهد، تقریبا همه جا در برابر کارگر قد برمی‌افرازد. دانش به وسیله‌ای تبدیل شده است که مستعد جدایی از کار است و در مقابل آن قرار می‌گیرد.» مارکس به همین اشاره اکتفا نمی‌کند، بلکه بسیار جلوتر می‌رود تا نشان دهد که علم پدیده‌ای خنثی نیست، بلکه پیوندهای وثیقی با جدایی کار یدی از کار فکری و با سلطه سرمایه بر کار دارد. او در فصل سیزدهم می‌نویسد: «ماشین‌آلات کارگر را از کار رها نمی‌سازند، بلکه کار را از هر محتوایی تهی می‌کنند. از آنجا که هر نوع تولید سرمایه‌داری، فقط فرایند کار نیست، بلکه در عین حال فرایند ارزش‌افزایی سرمایه نیز هست، این خصوصیّت عمومی را دارد: کارگر نیست که شرایط کار را مورد بهره‌برداری قرار می‌دهد، کاملا برعکس این شرایط کار است که از کارگر بهره‌برداری می‌کند. این وارونگی فقط با ظهور ماشین‌آلات و صنعت بزرگ واقعیّتی فنّی و ملموس می‌یابد. چنان که پیشتر نشان دادیم، جدایی توانمندی‌های ذهنی فرایند کار از کار یدی، و دگرگونی این توانمندی‌ها به نیروهایی که سرمایه بر کار اعمال می‌کند، سرانجام توسّط صنعت بزرگ که بر بنیاد ماشین‌آلات استوار است، تکمیل می‌شود.» او در ادامه می‌افزاید: «ماشین‌آلات چون رقیبی مقتدر، همیشه کارگر مزدبگیر را مازاد بر نیاز می‌کند. می‌توان تاریخ کاملی از اختراعات بعد از 1830 را نوشت و نشان داد که تنها هدف آن‌ها این بوده است که سرمایه را در برابر شورش کارگران به سلاح‌های مورد نیاز مجهّز کنند … سرمایه به کمک علم، روح سرکش کار را به اطاعت وا‌می‌دارد.»

شاید اقتصاد دانش‌بنیان ظاهری دمکراتیک داشته باشد، اما در ریشه‌ها و در مناسبات تولید به تثبیت استبداد سرمایه کمک می‌کند. در دو فصل ذکرشده، مارکس به تفصیل توضیح می‌دهد که «استقلال کار فکری از کار یدی» باعث می‌شود جمعیت بزرگی از کارگران بیکار به وجود بیاید، حدود کار روزانه افزایش یابد، به طور روزافزون بر شمار مشاغل پست افزوده شود، و در نهایت «ارتش بزرگی از کارگران مشاغل خانگی، در حومه شهرهای بزرگ، با رشته‌های نامرئی به حرکت درآیند.» مارکس به ریشه‌ها می‌زند، و با توضیحاتش آشکار می‌سازد که چرا اقتصاد دانش‌بنیان به سلطه سرمایه بر کار و در نهایت به نیروهای سرکوبگر طبقه حاکم (فاشیسم) خدمت می‌رساند. اما جامعه‌شناسان مبتذل به ظواهر اکتفا می‌کنند و خودشان و دیگران را در مورد خصلت دمکراتیک و رهایی‌بخش چنین طرح‌هایی می‌فریبند. در اینجا دیگر نیّات افراد محلی از اعراب ندارد، بلکه مناسبات تولید یا همان واقعیت اجتماعی است که نقشی تعیین‌کننده ایفا می‌کند و باعث می‌شود متولیان اقتصاد دانش‌بنیان خواه در دهه 1950 خواه در دهه 2010 رفتارهای مشابهی را از خود بروز بدهند. چپ‌گرایانی که مناسبات پایه‌ای تولید را نادیده می‌گیرند، همواره در معرض اشتباهات نظری هولناک‌اند و آب به آسیاب سرمایه‌داری می‌ریزند. ما در اینجا به ذکر یک نمونه از این اشتباهات اکتفا می‌کنیم. با توجه به علقه متولیان کنونی اتحادیه به نظریات پست‌مدرن، احتمالش فراوان است که آنان نیز مرتکب جنایات مشابهی شوند.

سیدی پلانت (Sadie Plant) در کتاب «صفرها و یک‌ها» می‌نویسد: «ماشین لباس‌شویی زنان را از کار خانگی رهانیده است، دستگاه نخ‌ریسی کارگران را از شر کار یدی خلاص کرده است و تکنولوژی‌های نوین ارتباطاتی می‌رود تا کارگران را از شر حضور در محیط صنعتی کارخانه نجات دهد … حتی فاصله مرکز–پیرامون هم با کاربرد اینترنت کاهش یافته است.» سیدی پلانت برای اثبات ادعای خود از صنعت مد و فشن مثال می‌اورد که در آن «یک نمایش تلویزیونی از مدل‌هایی که در برابر دیدگان ظاهر می‌شوند، به سادگی چند میلیون دلار ارزش افزوده تولید می‌کند. در اینجا دیگر خبری از کارگران فلک‌زده قرن نوزدهم نیست، بلکه می بینیم که خلاقیّت طراحان لباس به کمک تکنولوژی‌های نوین ارتباطاتی، به تولید ثروت‌های کلان می‌انجامد … در این جهان جدید، سلسله‌مراتب سنّتی جای خود را به شبکه‌های افقی و منعطف داده‌اند که به سادگی در دسترس همگان است. به همین دلیل امروزه فاصله میان زنان و مردان و همچنین اروپائیان و ملل غیرغربی کاهش یافته است.»

این گفته که «علم و تکنولوژی همه مشکلات ما را حل می‌کند» حتّی از باور به جادوجنبل هم بدتر است. زیرا عامدانه چشم بر این موضوع می‌بندد که نقش کنونی علم و تکنولوژی چقدر خانمان‌برانداز است. مسأله اصلا این نیست که آیا ما برای حلّ مسائل‌مان از علم و تکنولوژی استفاده خواهیم کرد یا نه؟ معلوم است که باید بکنیم! مسأله این است که آیا موفّق می‌شویم مسیر این دو را به نحو ریشه‌ای (رادیکال) تغییر دهیم یا نه؟ زیرا امروزه مسیر علم و تکنولوژی با تنگ‌نظری تمام توسّط نیازهای قائم‌به‌ذات بیشینه‌سازی سود تعیین و خط‌کشی می‌شود. «سیدی پلانت» به عنوان یک چپ‌گرای حامی اقتصاد دانش‌بنیان، به این مسأله توجهی ندارد. به همین خاطر در آزمون واقعیت برای خودش رسوایی به بار می‌آورد. کافی است به مناسبات کار و سرمایه در صنعت فشن و مد نگاهی بیاندازیم تا همه ادعاهای ایشان در طرفة‌العینی دود شود و به هوا برود.

هم‌اکنون 90 درصد از 35 میلیون کارگر تولیدکننده پوشاک، کارگران زن کشورهای آسیایی هستند. انبوه لباس‌های مد روز، به نام برندهای مشهور و مارک‌های پرطرفداری چون H&M، Gap، Zara، Benetton در شرق آسیا (کشورهایی چون بنگلادش، هند و …) تولید می‌شود. به منظور کاهش هزینه‌های تولید، کارگران فشن عموما در محیط‌های ناایمن و خطرناک به کار گرفته می‌شوند. برای مثال کارخانه نساجی راناپالزای بنگلادش در سال 2013 مسبّب مرگ 1130 کارگر شد. صاحبان این کارخانه که طرف‌قرداد برند‌های مشهور صنعت مد و فشن بودند، به منظور کاستن از هزینه‌های تولید از یک بنای فرسوده به عنوان ساختمان کارخانه استفاده می‌کردند که در نهایت بر سر کارگران فروریخت. کارگران صنعت فشن در بنگلادش روزی بیشتر از 16 ساعت کار می‌کنند تا در پایان روز فقط 3 دلار گیرشان بیاید. در سایت «سازمان جهانی حقوق کار» گزارش‌های فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد بسیاری از آنان در معرض تبدیل شدن به برده قرار دارند.

استثمار شدیدی که در صنعت مد و فشن جریان دارد نشان می‌دهد نظریات «سیدی پلانت» و سایر دادوقال‌های پست‌مدرنیستی عاری از حقیقت‌اند. سود چند میلیون دلاری نمایش‌های تلویزیونی «هفته فشن» ناشی از «خلاقیّت طراحان و تکنولوژی‌های نوین ارتباطاتی» نیست. بلکه محصول استثمار کارگران یدی است که در این جهان دانش‌بنیان نوین، در تحتانی‌ترین جایگاه نگه داشته شده‌اند و مجبورند شرایط مصیبت‌بار قرن نوزدهم را تحمل کنند. در نمایش‌های تلویزیونی و اینترنتی «هفته فشن» خبری از این کارگران نیست. بنابراین به سادگی چنین پنداشته می‌شود که آنان اصلا وجود ندارند، و ارزش اضافی بدون نیاز به استثمار نیروی کار تولید شده است. در حالی که واقعیت کاملا برعکس است. اقتصاد دانش‌بنیان سلسله‌مراتب سنّتی قدرت را از بین نمی‌برد، بلکه آن را تشدید می‌کند. فاصله مرکز–پیرامون را کاهش می‌دهد، امّا فقط برای آنکه کارگر ارزان‌قیمت مناطق پیرامونی به استثمار سرمایه مرکز درآید. با توجه به قانون رشد ناموزون سرمایه‌داری «این یک قاعده ابطال‌ناپذیر است.»

در کشورمان ایران، استفاده از تکنولوژی‌های مدرن در دو بخش صنایع خرد و مشاغل خانگی نمود می‌یابد: برای مثال تولید اسکاچ دو بخش دارد. در بخش نخست دستگاه تولید اسکاچ با بهره‌گیری از ماشین‌آلات و نیروی کار 2 کارگر، محصولات را نیمه‌کاره بیرون می‌دهد. در بخش دوم به تعداد بیشتری کارگر (حدودا 50 نفر) نیاز است تا اسکاچ‌های نیمه‌کاره را با کار دستی خویش، به کالایی نهایی و قابل فروش تبدیل کنند. سرمایه‌دار به جای آن که هر 52 نفر را در یک کارگاه به کار گیرد و ملزم به رعایت قانون کار شود، بخش نخست را در یک کارگاه زیر ده نفر جاگیر می‌کند، و بخش دوم را به کارگران مشاغل خانگی واگذار می‌نماید. بدین ترتیب سرمایه‌دار می‌تواند در هر دو بخش، قانون کار را دور بزند و کارگران را با نرخ بالاتری استثمار کند، یعنی دستمزدها را به زیر حداقل دستمزد قانونی ببرد و ساعات کار روزانه را به بیش از 8 ساعت افزایش دهد. اینچنین است که یک کارآفرین می‌تواند سالی 6 میلیون اسکاچ تولید کند و بیش از 700 میلیون تومان سود به جیب بزند. این الگویی است که شرکت‌های دانش‌بنیان و کارآفرینی ایران بر مبنای آن توسعه می‌یابند.

ممکن است این سوال پیش بیاید که نقش علوم‌اجتماعی در این میان چیست؟ برای پاسخ به این پرسش باید به سراغ متولیّان اقتصاد دانش‌بنیان برویم. بنا به گزارش کمیته اقتصادی «مجمع همکاری‌های اقتصادی آسیا–اقیانوسیه» صنعت دانش‌بنیان صنعتی است که در آن حجم بالایی از سرمایه‌گذاری به ابداع و نوآوری‌های تکنولوژیک اختصاص می‌یابد. در این صنعت نیروی کار با تحصیلات عالیه، در قسمت فوقانی سلسله‌مراتب تولید قرار می‌گیرد تا دانش، به عامل اساسی و محرک اصلی رشد اقتصادی تبدیل شود. به نظر متخصصان این کمیته، اقتصاد دانش‌بنیان به علوم فنّی محدود نمی‌شود، بلکه علاوه بر آن دانش فرهنگی، اجتماعی و مدیریّتی را نیز شامل می‌شود. یک شرکت دانش‌بنیان لزوما از تکنولوژی‌های سطح بالا استفاده نمی‌کند. اگر یک بنگاه اقتصادی یا مجموعه‌ای از صنایع خرد و مشاغل خانگی، بتوانند با استفاده از علوم انسانی، نیروی کار را به گونه‌ای به خدمت گیرند که بیشترین ارزش اضافی ممکن را تولید کنند، مشمول تعریف اقتصاد دانش‌بنیان خواهند شد. آیین‌نامه توسعه خوشه‌های کسب‌وکار که توسّط سازمان صنایع خرد تدوین شده، ناظر بر همین جنبه است و نقش علوم‌اجتماعی را در این زمینه روشن می‌سازد.

با توجه به توضیحات ارائه‌شده، ما این پرسش را طرح می‌کنیم که آیا مشارکت علوم‌اجتماعی در برنامه‌های این‌چنینی مشروعیّتی برای آن باقی می‌گذارد؟ هر دانشجو و هر استاد علوم‌اجتماعی موظّف به پاسخگویی به این پرسش است.