ادوارد سعيد

برگردان : آرش قرباني

يكي از كهن ترين بحث ها و منازعات در تاريخ فرهنگ اين است : ادبيات واقعا به چه معناست ؟ در بسياري از سنت ها ( و به وي‍ژه در اديان توحيدي ) ادبيات ، و به طور اخص شاعران و هنرمندان ، با بدگماني و سوظن نگريسته مي شوند چرا كه آنها با امري سر و كار دارند كه خود را به عنوان تصاوير واقعيت نمايش مي دهد اما به نظر نمي رسد مقيد به ملاحظات عادي حقيقت يا رفتار اخلاقي باشد . در « جمهوري » ، كه تلاش افلاتون براي تاسيس يك آرمانشهر است ،بالاخص شاعران به واسطه خطرشان براي خير و صلاح عمومي مورد غضب واقع مي شوند . شاعران با وحي هدايت مي شوند ، آنچه با صداي موزون مي خوانند يا منتشر مي كنند جذبه ي ترسناكي براي مخاطبشان دارد اما ، افلاتون اضافه مي كند كه  آنها نمي توانند چيزي را كه همواره براي نمايش حقيقت و نيكي ضروري ست حس كنند . اصلي ترين دغدغه ي آنها زيبايي فرم و بيان است ، كه از آنجا كه اين زيبايي اساسا دغدغه اي براي صفات نيك و رفتار اخلاقي ندارد ، افلاطون بي درنگ آن را شر مي پندارد . جايي براي شاعران در يك جمهوري كه مهمترين هدفش تربيت و پاسداري از يك قانون پايدار ، حقيقت عام و شهروندان اخلاقگراست وجود ندارد .

تمامي ادبيات و نقد كلاسيك از آن پس با آنچه هوراس ، شاعر رومي ، تواما امر زيبا و خير مي شناسد هدايت مي شود ، چيزي كه سخن شاعرانه لاتين به عنوان يك فرمول آن را براي قرن ها حفظ مي كند . اين البته تنها بخشي از اداي دين به افلاتون بود ، اعتقاد به اين كه ادبيات بايستي همانقدر اخلاقا مفيد باشد كه زيبا ، به وسيله ي دسته اي از شاعران و همينطور آموزگاران قوي تر و راسخ تر مي شود كه رسالتشان را همواره علاوه بر تازگي و لذت ، آموزش اخلاق مي دانستند . طبق نظر شاعر و درباري بزرگ دوران رنسانس انگليس ، سر فيليپ سيدني ، شاعر يك پيامبر بود ، كسي كه قدرت بزرگ سخن گفتن و الهام به او بينشي خاص براي درك آنچه خوب ، اخلاقي و پرهيزكارانه است مي دهد . تا ميانه ي قرن هجدهم اين تصور كلي از شعر و اخلاق به طور گسترده اي غالب است ، ولو اين كه چندين هنرمند بزرگ به شكل خطرناكي به واژگون ساختن پيام اخلاقي ادبيات نزديك شدند ، اگر چه رويهمرفته ناموفق بوند .

در اين جا مورد فرانسيس رابله ، نويسنده ي برجسته ي قرن 16 فرانسه ، وجود دارد كه سري بزرگي از كتابهايش درباره ي گارگانتوا و پانتاگرول مخاطرات آشوبگرانه ي يك جفت آدم غول پيكر را با اشتياقي بي حد و حصر روايت مي كند . سبك كتاب همچنانكه موضوعش ، بي بند و بار ، عجيب و غريب و سخت است و علي رغم اعتقاد آشكار رابله به مسيحيت ، اين بي بند و باري آن را به اثري مسئله دار براي خوانندگان آينده اش  مبدل ساخت .

اخيرا يك منتقد مشهور آمريكايي روي اين مسئله فكر كرد كه چرا براي او به عنوان يك معتقد به حقوق زنان مشكل است تا حملات به شدت مفصل رابله به زنان را بخواند ، اگر چه وي نتيجه گرفت كه در مقام ادبيات چنين حمله اي مي بايست مجاز باشد . ديگر روشي براي سانسور و حذف آن كتاب به عنوان يك توهين به زنان يا به خوانندگان جواني كه ممكن است ايده هاي نادرستي از آن بگيرند وجود ندارد .

در پايان قرن هجدهم يك اصل اعتراف و ذهن گرايي به حوزه ي زيباشناسي وارد شد ، اصلي كه توجيه شد كه نه از خود طبيعت بلكه از اثرات طبيعت بر تخيل ناشي مي شود . از روسو تا وردزوث ، شلي ، كالريج ، نواليس ، هوگو ، شاتوبريان ، و بسياري ديگر نقش ادبيات محملي براي بيان كردن امر غير قابل بيان پيشين از حريم قلب و ذهن فرد بود تا يك مخاطب مهيا و تشويق شود تا در سبكي جديد كه مي داند واقعا هيچ محدوديتي ندارد برانگيخته و جذب شود . شخصيت ورتر گوته نهايتي معنوي براي آن احساس نيرومندي كه ممكن بود رخ دهد را نمايندگي مي كرد ، عاري از هر التزامي براي بيان جهان ابژكتيو يا هر التزامي به اخلاقيات يا پرهيزكاري . مردم جوان در تمام اروپا درباره ي ورتر خواندند ، از آنچه او رنج برد رنج بردند ، و در مواردي خودكشي كردند در راهي كه او جان سپرد .

آنچه شايان اهميت بود اصالت بيان و وفاداري به آفريننده ي اثر بود و نه وفاداري به فضايل طبقه ي متوسط يا وجدان عمومي . و براي حداقل 300 سال اين امر به طور كلي نه تنها در ادبيات ، بلكه همچنين در موسيقي و هنرهاي تجسمي پابرجا بود . هيچ يك از تحسين كنندگان بتهوون ، يا پيكاسو ، جويس يا ازرا پاوند نمي توانستند ادعا كنند تا كه از اثر هنري آنها لذت نمي برند و همزمان از اين كه اين اثر هر نوع قاعده ي اخلاقي يا بيان واقع گرايانه را زير پا مي گذارد شكايت نداشته باشند . چنين تصور شد كه هنر متفاوت از زندگي است . هنر به واژگون ساختن واقعيت روزمره منتهي شد . هنر براي نامتناهي بودن خلق شد و نه براي متعارف بودن .

همه ي اين بحث ها چكيده ايست از مسائل بسيار پيچيده ي مربوط به شيوه اي كه ادبيات يا در واقع هر متن نوشتاري بدان طريق مورد تاويل قرار مي گيرد . از اين جهت مهم است كه پافشاري كنيم كه همه ي متن هاي نوشتاري خودشان تاويل هايي هستند ، همچنانكه همه ي خوانش ها از متن ها نيز يك تاويل است . زبان واقعيت نيست . واژه ها قابل معاوضه با ابژه ها ( اعيان ) نيستند . علم زبان شناسي اين مسئله را به ما مي آموزد ، و از اين رو ما بايستي درك كنيم كه هر ابژه ي نوشتاري نيازمند تاويل است ، يعني رمزگشايي از معناي يك اثر ضرورتي  است براي روشن ساختن نيت نويسنده . اما اگرچه در اين باره مي توان توافقي يافت اما اجماع مطلقي وجود ندارد كه هر تاويلي بستگي به مهارت ، شرايط و چشم انداز تاويلگر دارد .

مشكل زماني آغاز مي شود كه يك تاويل كننده به صورت يك طرفه ادعا مي كند كه براي مثال يك داستان يك معناي خاص و يگانه دارد ، يا زماني كه يك خواننده بگويد كه داستان ها بايستي معناي x يا y را بدهند و نه a ، b يا c را . بسياري از مباحث فرهنگي عمده ي ساليان اخير درباره ي چنين مسائلي است ، از اين رو من نمي توانم در اين جا ادعا كنم كه همه ي اين مسائل را مورد بررسي قرار مي دهم يا هر پرسشي را پاسخ خواهم داد . تمام آن چه من مي خواهم روشن سازم اين است كه خود تاويل ، به خاطر فرهنگ و همزيستي نجيبانه براي اهالي آن  ، يك امر چند پهلو و بي پايان است و بايد باشد كه هرگز نتواند متوقف شود .

اين حقيقت به هنگام تاويل متون مقدس روشن تر مي شود . اگر تنها يك خوانش ساده وجود داشت اين همه مكتب ، ارتدوكس گرايي ، جريان ها و فرقه ها وجود نمي داشت : تمامي آنها محو مي شدند و همه تاويل يكساني خواهند داشت ، و همين پايان آن خواهد بود . بخشي از آنچه اكنون در دنياي مسلمانان ، يهوديان و مسيحيان در جريان است به روشني جنگ بر سر تاويل ها و معناي الفاظ ، يعني  معناي لفظ به لفظ يك متن مقدس است، كه براي بنيادگرايان آزاردهنده است كه هرگز نمي تواند محدود به يك معناي واحد باشد . امروزه منشاء مجادله ي عمده در اسرائيل بحث بر سر تاويل است ، و اين مسئله شكافي است كه جامعه را جدا مي كند از يهوديان ارتدوكسي كه مي خواهند اراده شان را بر اكثريت بزرگ سكولار تحميل كنند با اين استدلال كه تنها يك خوانش از متن مقدس وجود دارد و آن نيز تنها در اختيار آنها است : سايرين ( ليبرال ها ، محافظه كارها و بقيه ) واقعا يهودي نيستند چرا كه اين عقيده را باور ندارند . چنين منازعه اي در ايالات متحده و همچنين در دنياي اسلام  نيز در جريان است .

وقتي تاويل به متون ادبي ( داستان ، شعر و نمايشنامه ) كشيده مي شود و نحوه اي كه به آنها در مكاتب و دانشگاه ها انديشه مي شود بي درنگ پرسش كلي از اين كه چه چيزي براي جوان » مناسب » است به وجود مي آيد . به بيان ساده و روشن ، جايي براي معناي تحت اللفظي در تاويل ِ ادبيات وجود ندارد. در غير اينصورت تنها جزم انديشي وجود مي داشت . به ياد مي آورم كه زماني كه من براي نخستين بار در سال 1972 به لهستان رفتم به همكار دانشگاهي ام گفتم كه خيلي دشوار است تا درباره ي كارل ماركس به شكلي نقادانه مطالعه كنم يا چيزي بنويسم . دولت هر انحرافي از خط فكر صريح كمونيستي را با توقيف مواجه مي كرد . از اين رو تنها يك خوانش از ماركس مجاز بود ، و تنها فلسفه ي ماركس در خور آموزش در كلاس هاي فلسفه دانسته مي شد . افلاتون ، ارسطو ، اسپينوزا ، كانت ، ويتگنشتاين ، هايدگر و برتراند راسل درجه دو تلقي مي شدند و به هيچ وجه تحمل نمي شدند .

با اين وجود هيچ جامعه ي متمدني را نمي توان يافت كه حيات ذهني در آن به شكلي جزم انديشانه توسط قانوني كه متون ممنوع و غير قابل خواندن را مشخص مي كند قابل كنترل باشد. اين مسئله به ويژه در مورد دانشگاهها صادق است ، جايي كه صراحتا نقش ( و قانون ) تربيت آكادميك ، آموزش دادن ذهن جوان به گونه ايست كه ظرفيت تحقيق ، نقادي و پرسش گري از چيزي كه به عنوان يك جرم بايستي خاموش ، طرد يا قدغن شود را پيدا كند . نمي توان گفت نظام آكادميك در آموزش افراد جوان در هنر تاويل ، خوانش دقيق و حوزه ي نقادي قصور مي كند . اما گفتن اين كه كتاب ها ، ايده ها و نويسندگان خاصي نبايد تدريس شوند به خاطر آنكه تعاريف قراردادي از امر درست و مناسب را زير پا مي گذارند ، نقض ايده ي كلي دانشگاه است ، هچنانكه جان هنري نيومن ، طاها حسين و يك گروه ديگر از متفكران يادآور شده اند . چرا كه اگر يك مدرس يا مقام ارشد امر درست و مناسب را تعيين كند ، چيزي كه نبايد خوانده شود را تجويز نمايد ، كتابهايي را در كلاس درس يا كتابخانه قدغن و ممنوع كند ، اين پرسش مطرح مي شود كه چه كسي مي خواهد افراد را كنترل كند ، چه كسي چنين قدرتي دارد ، چه كسي مقرر مي كند كه چه كسي مناسب ترين شخص براي تصميم گيري در اين باره است كه جوان چه چيزي را بايد يخواند و يا نخواند ؟ چنين پرسش هايي ما را به يك سير قهقرايي بي نهايت مي كشد چرا كه اين پرسش ها به هيچ وجه پاسخي نمي يابند .

علاوه بر اين زماني كه به طور اخص درباره ي ادبيات ، و هنر به طور كلي صحبت مي كنيم ، نبايستي فراموش كنيم كه هنر مذهب نيست ، يك داستان فلسفه نيست ، شعر الگويي براي رفتار نيك ( يا آنچه بايد شر تلقي شود ) در بر ندارد . همچنين هنر بازنمايي يا ، آنطور كه ارسطو گفت ، تقليد واقعيت ، و نه خود واقعيت ، نيست و طريقي كه واقعيت در ادبيات ، موسيقي و نقاشي حاصل مي شود موضوع قرن ها بحث ، منازعه ، جدل، بررسي پژوهشگرانه و فلسفي است . اين مسئله نه فقط براي سنت اروپايي بلكه همچنين براي سنت هندي ها ، چيني ها و ژاپني ها و ديگران مطرح است . نقل از يك داستان كه فلان چيزغير اخلاقي است به منزله ي اين تصور است كه داستان ها بايد اخلاقي باشند ، كه حرفي مطلقا پوچ است ، از اين رو تنها اخلاقيات يا  رفتار نيك  اين است كه ادبيات در حقيقت به طور سر راست درباره ي خوب يا بد نوشتن است . تلقي افسانه به مثابه ي يك موعظه ي مذهبي يا اخلاقي تا سر حد ممكن از واقعيت ادبيات به دور است و در حقيقت در نظر بسياري چنين تصوري شكل خالصي از بربريت روشنفكرانه است .

هر كسي كه ادبيات را با واقعيت اشتباه مي كند ، و نتيجتا به طور تحت الفظي با آن برخورد مي كند ، يك برداشت شديدا نادرست از چيزها دارد . به ياد بياوريد كه يكي از نخستين و بزرگترين داستان هايي كه تاكنون نوشته شده است ، دن كيشوت سروانتس ، درباره ي مردي است كه آشكارا چنين اشتباهي را انجام مي دهد و از اين رو  ديوانه خطاب مي شود . اصلي ترين نقطه نظر دانشجويان دانشگاهي در رشته ي هنرهاي آزاد به طور كلي ، و ادبيات به طور اخص ، اين است كه آنها را آموزش بدهند تا نه فقط كتاب هاي اخلاقي درباره ي رفتار خير را ، بلكه كليه كتاب ها را به ويژه آنهايي كه چالش هاي اخلاقي و روشنفكرانه در خود دارند ، بخوانند . چه بر سر ادبيات خواهد آمد اگر فرمول هايي براي آن توسط يك كميته از متخصصين وضع مي شد كه چه چيزي بايد يا نبايد خوانده شود ؟ اين امر بيشتر به انگيزكسيون اسپانيايي شبيه است تا برنامه ي تحصيلي يك موسسه ي آموزشي مدرن .

من تمام اين ها را مي گويم به اين خاطر كه در ايالات متحده و دنياي عرب ما به شكل خطرناكي به وضعيتي نزديك مي شويم كه فشار سياسي ناشي از قدرت هاي مذهبي خارج دانشگاه ، شروع به دست اندازي بر آزادي بيان و مانع شدن برای آزادي هنرمندان براي نوشتن و ارائه ي چيزهايي کرده است كه از نظر آنها مهم ترين و جذاب ترين است . در سالهاي اخيريك لابي پر سر و صداي آمريكايي در تلاش است تا مدارس و دانشگاه ها را وادار سازد تا كتاب هاي » غير اخلاقي » را در مواردي كه به نظر نمي رسد مطابق اصول عقايد مذهبي يا به ميزان كافي ضد كمونيستي باشند ، مشخص سازد . در دنياي عرب و اسلام نيز فعاليت هايي چون رقص و آواز مورد تهديد است ، و كتاب ها و نويسندگان خاصي غير اخلاقي نگريسته مي شوند . تنها راه حل براي اين مسئله نه عقب نشيني بلكه طرح صريح و بي پرده ي موضوع مورد منازعه است . بگذاريم مخالفان آزادي بيشتر متوقف شوند و مسئله را براي آنها باز كنيم ،و اجازه دهيم مدافعان آزادي بر آنها غلبه كنند . اجازه دهيم همه چيز قابل انتشار باشد . اما فشار پشت پرده ، ارعاب ، تهديد و و فراتر از همه و از سوي ديگر ، تسليم شدن در برابر سانسورگران ادبيات و هنرها يك فاجعه است .

همچنانكه ما عرب ها پيش تر بهاي سنگيني براي فقدان آزادي هاي دموكراتيك پرداخته ايم . حال بايد پرسيده شود سكوت ، بزدلي و رفتار غير عقلاني چه چيز بيشتري به ما خواهد داد . هر جايي كه كتاب ها و ايده هايي توسط نخاله هاي شياد » اخلاق «ممنوع مي شوند وظيفه ي همه روشنفكران ، نويسندگان و مدرسان است تا بدون ترس و متحدانه در برابر آن بايستند . در غير اينصورت نمي توان گفت چه كتاب يا انديشه اي ممنوعه نخواهد بود ، به ويژه در موسسات آموزشي كه به شكل مسخره اي ساده است كه بگوييم ممنوعيت يك كتاب براي حمايت جوانان و تنها به منظور آموزش كتاب هاي اخلاقي كه براي آنها خوب است انجام مي شود . اين البته نهايت گزافه گويي ، سفسطه بازي و تاريك انديشي در مبادله ي كنوني انديشه هاي قابل قبول است . چنين اعمالي مخالف اخلاق و آموزش است و بايستي فورا و بي پرده براي همه آشكار شود كه نه قدرت طلبي و تاريك انديشي جايي در آموزش ندارد .

پانوشت :
literalism : ملانقطي ، پيروي تحت اللفظي از چيزي

جغد مینروا