توافق آمریکا و ایران: مبادله زندانیان یا توافق هسته ای جدید؟

رابرت اینلاکش

کرادل

ترجمه مجله هفته

مبادله موفقیت آمیز زندانیان و آزادسازی دارایی های مسدود شده ایران، نشان دهنده یک مانور دیپلماتیک پیچیده توسط دولت بایدن است که ممکن است به کاهش تنش ها کمک کند و به طور بالقوه راه را برای توافقات گسترده تر، به ویژه احیای توافق هسته ای، هموار کند.


توافق محرمانه آمریکا و ایران که ماه گذشته برای عموم فاش شد، عمدتا به عنوان یک توافق «بشردوستانه» به تصویر کشیده شده است آزادی زندانیان آمریکایی در ازای بازگرداندن وجوه مسدود شده ایران که قرار است به مردم ایران کمک کند.

اما با انتشار اطلاعات جدید در مورد این توافق، روشن شده است که واشنگتن و تهران در مورد مجموعه ای بسیار جامع تر از ترتیبات فوق توافق کرده اند.

به عنوان مثال، ایالات متحده بی سر و صدا آزادسازی پولهای توقیف شده ایران را که بیشتر از رقم ۶ میلیارد دلار بود را تایید کرده است. دکتر مرندی، مشاور رسانه ای سابق تیم مذاکره کننده هسته ای ایران در وین، به کرادل گفت که تقریبا ۲۰ میلیارد دلار از دارایی های مسدود شده بین المللی ایران به عنوان بخشی از توافق آزاد شده است.

این ۶ میلیارد دلار تنها شامل وجوه مسدود شده ایران در کره جنوبی است، در حالی که ۱۱ میلیارد دلار دیگر در اختیار عراق است و بخش های باقی مانده در کشورهای مختلف دیگر پراکنده است. مرندی میگوید این داراییها اکنون با موفقیت ازاد شده‌اند و تحت کنترل بانک مرکزی ایران هستند.

بر اساس اطلاعات منابع دیپلماتیک ایرانی و عربی که نخواستند نامشان فاش شود، شرایط توافق آمریکا و ایران شامل تعهدات دو طرفه زیر است اما محدود به آن نیست:

تعهدات ایران عبارتند از:

آزادی ۵ آمریکایی بازداشت شده در ایران (و ۲ نفر از بستگان آنها که بنا به گزارشها از خروج از کشور منع شده بودند).
متوقف کردن غنی سازی اورانیوم در ۶۰ درصد، همراه با کاهش سرعت تولید.
فعال سازی مجدد دوربین های نظارتی آژانس بین المللی انرژی اتمی در چندین سایت هسته ای.
تعهدات آمریکا عبارتند از:
آزادی زندانیان ایرانی که در امریکا و سایر کشورهای ناشناخته نگهداری می شوند.
باز کردن وجوه ایران که در چندین کشور از جمله کره جنوبی، عراق و جاهای دیگر نگهداری می شود.
کاهش تحریم های ایالات متحده علیه نفت ایران – این لغو تحریم ها به صورت غیررسمی انجام می شود، نه نیاز به تصمیم رسمی ایالات متحده، بلکه پذیرش ضمنی تجارت انرژی ایران در سطح جهانی دارد.
ایران از اکتبر ۲۰۲۳ به مقررات موجود در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دسترسی دارد که به جمهوری اسلامی اجازه واردات و صادرات سلاح را می دهد.
بسته شدن “فایل های باز” باقی مانده در آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد چندین سایت هسته ای، نظامی و غیرنظامی ایران.

احیای یک معامله “مرده”

در حال حاضر، اندیشکده های مستقر در واشنگتن پیشنهاد می کنند که مبادله زندانیان ایران و امریکا می تواند یک مانور محوری توسط دولت بایدن برای شروع علنی کاهش تنش ها با تهران باشد. این حرکت به عنوان راهی برای دور زدن مقاومت سرسخت نمایندگان کنگره و فشار از سوی شاهین های اسرائیلی علیه احیای توافق هسته ای ایران، همچنین به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام شناخته می شود.

این تفاهم ضمنی بین آمریکا و ایران که از طریق میانجیگری قطر صورت گرفت، با آزادی پنج زندانی آمریکایی در ایران و پنج ایرانی که توسط آمریکا نگهداری می شدند، آغاز شد.

مبادله زندانیان روز دوشنبه، که توسط رسانه های هر دو کشور پوشش گسترده ای یافت، و واکنش طرفهای مخالف هرگونه تنش زدایی بین ایران و آمریکا را برانگیخت و آنها را وادار کرد تا به تلاشهایی برای کشف نکات مهم پنهان در پشت توافقنامه موفقیت آمیز بپردازند.

در ۱۳ سپتامبر، ریچارد گلدبرگ، مدیر برنامه ایران در بنیاد دفاع از دموکراسی مستقر در واشنگتن، در مصاحبه ای با روزنامه شرق الاوسط متعلق به عربستان سعودی گفت که مبادله زندانیان ایالات متحده و ایران به طور استراتژیک برای منحرف کردن انتقادات کنگره در مورد تجدید برجام طراحی شده است.

او معتقد است که با پیوند دادن رفع تحریم ها به تبادل زندانیان به جای احیای برجام، جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، به طور موثری تنش ها با ایران را کاهش داده و از مانع سیاسی ارائه توافق هسته ای جدید به کنگره عبور کرده است – اقدامی که در صورت عدم انجام آن، می توانست در آستانه انتخابات ۲۰۲۴ به جنجالی بزرگ تبدیل شود.

در ژوئن سال گذشته، مذاکرات غیرمستقیم بین آمریکا و ایران به طور رسمی متوقف شد و یک سال تلاش برای دستیابی به توافق در وین را متوقف کرد. در ماه نوامبر، بایدن در حاشیه یک تجمع انتخاباتی، برجام ۲۰۱۵ را «مرده» اعلام کرد.

اما تنها چند ماه بعد، در ماه مه ۲۰۲۳ مذاکرات غیرمستقیم مخفی بین مقامات آمریکایی و ایرانی در عمان برگزار شد.

در ماه ژوئن، نیویورک تایمز مقاله ای در مورد مذاکرات در حال انجام بین دو طرف منتشر کرد که هدف از آن نهایی کردن توافقی غیررسمی بود که می توانست بالقوه جایگزین نیاز به احیای برجام ۲۰۱۵ و “جلوگیری از بحران هسته ای” شود.

منابع دیپلماتیک کرادل تأیید می کنند که این توافق هرگز صرفاً یک تبادل زندانی با پول نبوده است، بلکه یک ابتکار عمل خاموش برای کاهش تنش های رو به افزایش آمریکا و ایران – و طرفداران ادامه درگیری – با ایجاد توافقی است که کاملاً از کنار مخالفان عبور می کند.

این توافق که با برخی اقدامات انسانی ساده تر برای ایجاد حسن نیت و اعتماد بین دو طرف آغاز می شود، سپس مبنایی برای مذاکرات در مورد مسائل پیچیده تر فراهم می کند.

فراتر از مبادله زندانیان

علیرغم تعهد عمومی بایدن برای احیای توافق هسته ای ایران، تیم مذاکره کننده او در دستیابی به توافق شکست خورده است. تبادل زندانیان این هفته به عنوان شیرین کننده مناسب برای هموار کردن یک مسیر جدید و بدون دردسر برای تامین نیازهای اساسی دو دشمن دیده شد.

اما حتی این ژست بشردوستانه از سوی هر دو طرف نتوانسته انتقادات رسانه ها را فرونشاند. رسانه های آمریکایی و رسانه های اجتماعی دولت بایدن را به دلیل آزاد کردن ۶ میلیارد دلار از دارایی های مسدود شده ایران برای آزادی تنها ۵ زندانی آمریکایی مورد انتقاد قرار داده اند.

و در حالی که مقامات آمریکایی ادعا می کنند که این وجوه به حساب های بانکی تعیین شده در قطر منتقل شده و محدود به خرید مواد غذایی و محصولات کشاورزی است، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، به طور عمومی روشن کرد که ایران در مورد استفاده از این وجوه اختیار کامل دارد.

رئیسی آزادی این پنج زندانی را یک اقدام صرفا «بشردوستانه» توصیف کرده و اشاره کرده است که این اقدام میتواند پایه و اساس ابتکارات بشردوستانه آینده باشد.

اظهارات او گمانه زنی هایی را افزایش داده است که ایالات متحده و ایران به طور خصوصی به سمت یک توافق گسترده تر – فراتر از تبادل زندانیان – حرکت می کنند که جایگزین برجام خواهد شد. شایان ذکر است که تبادل زندانیان نیز در سال ۲۰۱۴ قبل از خروج یکجانبه واشنگتن از توافق هسته ای صورت گرفت.

مدیریت مخالفان

یکی از عوامل کلیدی در شکست مذاکرات هسته‌ای در وین، اختلاف نظر بین آمریکا و ایران بر سر نحوه ادامه مذاکرات بود. در آگوست ۲۰۲۲ اتحادیه اروپا پیش‌نویس نهایی طرح خود را برای احیای برجام ارائه کرد.

محمد مرندی، استاد دانشگاه تهران و کارشناس ارشد امور هسته‌ای ایران، می‌گوید: در حالی که ژوزف بورل، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا، تمایل خود را برای امضای توافق‌نامه در صورت مثبت بودن پاسخ‌های ایران نشان داد، تیم مذاکره‌کننده ایران در سه حوزه ابراز نگرانی کرد، اما آمریکا فشار بیشتری وارد نکرد.

مرندی در پاسخ به این سوال که آیا تلاش مثبتی برای احیای برجام وجود دارد، به کرادل می‌گوید که این موضوع به تمایل آمریکا بستگی دارد.

با این حال، هدف اصلی منطقه‌ای دولت بایدن، میانجی‌گری برای توافق عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل بوده است. به طور قابل توجهی، اسرائیل نسبت به تبادل زندانیان اخیر که پس از تماس تلفنی ۵ سپتامبر بین آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده و بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل انجام شد، نسبتاً ساکت مانده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که بخش عمده‌ای از این تماس بر مقابله با تهدیدهای ناشی از ایران و برنامه هسته‌ای آن متمرکز بوده است.

پس از نزدیک شدن روابط عربستان سعودی و ایران با میانجیگری چین در اوایل سال جاری، تهران و ریاض به سمت افزایش همکاری و روابط دوستانه‌تر حرکت کرده‌اند. رئیس جمهور رئیسی در سخنرانی خود در سازمان ملل بر خطرات امنیتی بالقوه مرتبط با عادی سازی روابط با اسرائیل تاکید کرد، موضوعی که به عقیده ناظران می تواند منجر به درگیری بین ایران و عربستان سعودی شود.

ایالات متحده از خطرات مرتبط با عادی‌سازی روابط عربستان سعودی و اسرائیل آگاه است و ممکن است توافق تبادل زندانی با در نظر گرفتن این موضوع مذاکره شده باشد. به عبارت دیگر، دولت بایدن ممکن است موفقیت تبادل زندانیان را نشانه‌ای از این بداند که تهران در صورت امکان عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل، احتمالا رفتاری کمتر ستیزجویانه از خود نشان خواهد داد.