بیانیه مشترک جمهوری خلق چین و جمهوری فدراتیو روسیه
پیرامون تعمیق همکاری‌های همه‌جانبه و راهبردی در عصر نوین۱
(وزارت امور خارجه جمهوری خلق چین، ۲۱ مارس ۲۰۲۳)
(چاینا بریفینگ۲، ۲۲ مارس ۲۰۲۳) / برگردان: طلیعه حسنیدانش و امید، شماره ۱۷-اردیبهشت ۱۴۰۲
تغییرات بزرگی در راه است، که نشان می‌دهد چین و روسیه ستونِ اِعمال این تغییرات هستند.
«با تلاش‌های بی‌وقفه دو طرف، همکاری‌های همه‌جانبه راهبردی چین و روسیه برای هماهنگی درعصر نوین به بالاترین سطح در تاریخ رسیده است و حرکت رو به جلو ادامه دارد.
– دو طرف پایبندی خود را به معاهده حسن همجواری، دوستی و همکاری بین جمهوری خلق چین و فدراسیون روسیه۳ که در ۱۶ ژوئیه ۲۰۰۱ امضا شد؛ و معاهده حسن همجواری، دوستی و همکاری بین جمهوری خلق چین و فدراسیون روسیه که در ۲۰ ژوئن ۲۰۲۱ امضا گردید، و توسعه روابط دوجانبه مطابق با اصول و روح حاکم در بیانیه مشترک روابط بین‌الملل و توسعه پایدار جهانی در عصر نوین۴ که توسط جمهوری خلق چین و فدراسیون روسیه در۴ فوریه ۲۰۲۲ صادر شد، مورد تأکید قرار دادند.
– دو طرف خاطرنشان کردند که روابط چین و روسیه مشابه ائتلاف نظامی و سیاسی در دوران جنگ سرد نیست، اما از این نوع روابط دولتی فراتر رفته و بدون هدف قرار دادن کشوری ثالث دارای ماهیت عدم‌تعهد و عدم‌رویایی است. روابط چین و روسیه جاافتاده، با ثبات، مستقل و مستحکم است، و در آزمون اپیدمی کووید ۱۹ و فراز و نشیب‌های اوضاع بین‌المللی مقاومت کرد. این رابطه تحت تاثیر نفوذ خارجی نبوده و سرزندگی خود را نشان داده است. دوستی نسل اندر نسل بین دو ملت پایه استواری دارد و همکاری همه‌جانبه بین دو کشور به چشم‌اندازهای وسیعی دست یافته است. روسیه به چینی مرفه و با ثبات؛ و چین به یک روسیه قوی و موفق نیاز دارد.
– چین و روسیه یکدیگر را به عنوان شرکای دارای اولویت نگاه می‌کنند؛ همیشه به یکدیگر احترام می‌گذارند و با یکدیگر به عنوان اعضای برابری رفتار می‌کنند که امروز به الگوی روابط قدرت‌های بزرگ [جهان] تبدیل شده است. دو طرف تحت هدایت سران کشورهای خود، با حفظ تبادلات نزدیک در همه سطوح، ارتباطات عمیق پیرامون موضوعات عمده مورد توجه متقابل را برقرار کرده‌اند؛ اعتماد متقابل را تقویت کرده و از برقراری روابط دوجانبه در عالی‌ترین سطح اطمینان حاصل کرده‌اند. هر دو طرف مایل به تعمیق بیشتر روابط دوجانبه و توسعه مکانیسم‌های گفتگو در زمینه‌های گوناگون هستند.
– دو طرف تأیید کرده‌اند که تغییرات کنونی جهان در حال شتاب گرفتن است و الگوی بین‌المللی دستخوش تعدیل‌های عمیقی است، از جمله صلح، توسعه، همکاری و نتایج برد برد، یک روند تاریخی مقاومت‌ناپذیراست. شکل‌گیری یک الگوی بین‌المللی چند قطبی با شتاب در جریان است. تعداد فزاینده‌ای از قدرت‌های منطقه‌ای هستند که برای دفاع از حقوق و منافع مشروع خود استوار و مصمم می‌باشند. هم‌زمان، هژمونیسم، یکجانبه‌گرایی و حمایت‌گرایی همچنان در حال تاختن‌اند و جایگزین کردن اصول و هنجارهای شناخته‌شده حقوق بین‌الملل با «نظم مبتنی بر قاعده۵» [به نفع واضعین آن] غیرقابل قبول است.
– دو طرف تأکید کردند که تحکیم و تعمیق مشارکت استراتژیک همه‌جانبه چین و روسیه برای هماهنگی در عصر نوین، یک انتخاب استراتژیک است که دو طرف بر اساس شرایط ملی کشور خود، در راستای منافع اساسی دو کشور و ملت‌های خود، و هم‌راستا با روند سیر تکاملی تاریخی انجام داده‌اند و تحت تأثیر [عوامل] خارجی قرار نمی‌گیرند. در آینده:
با هدایت توافق[های] حاصل شده توسط سران دو کشور، اطمینان داده می‌شود که روابط دوجانبه همیشه در مسیر درست حرکت خواهد کرد.
لازم است تا ما در حفاظت از منافع اصلی خود، پیش‌از هر چیز در مسائل مربوط به حاکمیت، تمامیت ارضی، امنیت و توسعه از یکدیگر قاطعانه حمایت نماییم.
ما با پشتیبانی از اصل منافع متقابل، در فرآیند مدرنیزاسیون، دستیابی به توسعه و رفاه مشترک، و نفع‌رسانی بهتر به مردمان چین و روسیه به تعمیق و گسترش همکاری[های] عملی ادامه خواهیم داد.
ما برای ارتقای درک متقابل و دوستی بین دو ملت، و تحکیم مستمر پایه افکار عمومی و اجتماعی دوستی بین دو کشور برای نسل‌ها [تلاش خواهیم کرد].
ما با پیش بردن چندقطبی شدن جهان، جهانی ساختن اقتصادی و دموکراتیزه کردن روابط بین‌الملل، به توسعه حاکمیت جهانی در جهتی عادلانه‌تر و معقول‌تر یاری خواهیم رساند.»
– دو طرف خاطرنشان کردند که کشورها دارای تاریخ، فرهنگ و شرایط ملی متفاوتی هستند و هر کدام حق دارند مستقلاً مسیر توسعه خود را انتخاب نمایند. هیچ «دموکراسی»ای وجود ندارد که برتر از دیگران باشد. دو طرف مخالف تحمیل ارزش‌های ملی به دیگران؛ مخالف استفاده از ایدئولوژی برای تعیین خطوط؛ مخالف روایت ریاکارانه به اصطلاح «دموکراسی علیه خودکامگی»؛ و مخالف استفاده از دموکراسی و آزادی به عنوان بهانه و ابزار سیاسی برای زیر فشار قرار دادن کشورها و خط مشی‌های دیگر هستند.
– روسیه برای ابتکار تمدن جهانی چین۶ اهمیت زیادی قائل است.
– دو طرف خاطرنشان کردند که تحقق بهره‌مندی همگان از حقوق بشر، خواست مشترک جامعه بشری است. همه کشورها حق دارند به طور مستقل مسیر توسعه حقوق بشر را انتخاب نمایند. تمدن‌ها و کشورهای مختلف باید به یکدیگر احترام بگذارند، مدارا کنند، و با برقراری ارتباط با یکدیگر از هم بیاموزند. دو طرف با جدیت، آرمان حقوق بشر را در کشورهای خود و در جهان پیش خواهند برد.
– روسیه از چین برای تحقق مدرنیزاسیون به سبک چینی پشتیبانی می‌کند. چین از روسیه برای تحقق اهداف توسعه ملی خود پیش از سال ۲۰۳۰ حمایت می‌کند. هر دو طرف مخالف دخالت نیروهای خارجی در امور داخلی هستند.
– طرف روسی بار دیگر پایبندی خود به اصل چین واحد را تأیید می‌کند؛ تایوان را به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر خاک چین به رسمیت می‌شناسد؛ مخالف هر شکلی از «استقلال تایوان» است و قاطعانه از اقدامات چین برای حفاظت از حاکمیت و تمامیت ارضی خود حمایت می‌کند.
– دو طرف توافق کردند که مبادله تجاربِ حاکمیتِ قانون مربوط به امور خارجی و قانونگذاری را تقویت نمایند و تضمین‌های قانونی برای توسعه روابط چین روسیه و همکاری‌های خارجی بین دو کشور را به وجود آورند.
– دو طرف به تبادل‌نظرِ با اعتماد متقابل بین دولت‌های مرکزی و سازمان‌های زیرمجموعه آنها و همچنین نمایندگان بلندپایه در چارچوب مکانیزم مشاوره امنیتی استراتژیک و همکاری امنیتی اجرای قانون ادامه خواهند داد. دو طرف تبادلات بین احزاب سیاسی دو کشور را تقویت خواهند کرد.»
– دو طرف توافق کردند که برای تقویت همکاری نیروهای انتظامی در جلوگیری از «انقلاب‌های رنگی»، مبارزه با «سه نیرو۷» شامل «جنبش اسلامی ترکستان شرقی۸»، جنایات سازمان‌یافته فراملی، جرایم اقتصادی و مواد مخدر، وزیران امنیت عمومی و امور داخله نشست سالانه برگزار نمایند.
– دو طرف با تقویت هماهنگی[ها]، سیاست‌های دقیقی را به اجرا خواهند گذاشت؛ و از منظر راهبردی با ارتقای مؤثر سطح همکاری‌های عملی در زمینه‌های مختلف بین دو کشور، بنیان[های] مادی روابط دوجانبه و به نفع دو ملت را تحکیم خواهند بخشید.
– دو طرف در عرصه انرژی مشارکت نزدیک‌تری ایجاد خواهند کرد؛ از شرکت‌های دو طرف در پیشبرد پروژه‌های همکاری انرژی در نفت و گاز، زغال‌سنگ، برق و انرژی هسته‌ای حمایت خواهند کرد، و جهت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با اجرای طرح‌هایی از جمله استفاده از انرژی‌های کمتر آلوده‌کننده و انرژی‌های تجدیدپذیر تلاش خواهند کرد.
– دو طرف مشترکاً امنیت انرژی بین‌المللی از جمله زیرساخت‌های کلیدی فرامرزی را حفظ خواهند کرد؛ ثبات زنجیره تأمین محصولات صنعت انرژی را حفظ خواهند کرد؛ انتقال انرژی عادلانه و توسعه کم‌کربن بر پایه اصل بی‌طرفی فناوری را بهبود خواهند بخشید، و به طور مشترک به توسعه بلندمدت سالم و پایدار بازار جهانی انرژی کمک خواهند کرد.»
– دو طرف به همکاری عملی خود در زمینه تولیدات هوانوردی غیرنظامی، خودروسازی، کشتی‌سازی، متالورژی و سایر زمینه‌های مورد علاقه ادامه خواهند داد.
– روسیه از میزبانی موفق چین برای چهاردهمین اجلاس سران بریکس بسیار قدردانی می‌کند. دو طرف مایل به همکاری با سایر اعضای بریکس برای اجرای توافق‌های به دست‌آمده در جلسات پیشین رهبران بریک [و] تعمیق همکاری عملی در زمینه‌های گوناگون هستند، و به شکلی فعال بحث در مورد گسترش کشورهای بریکس و بانک توسعه نوین۹ را پیگیری می‌نمایند؛ و همکاری و تشریک مساعی «بریکس پلاس» را عملی می‌سازند. گفتگوهای پیرامونی بریکس منافع مشترک بازارهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه را محفوظ خواهد داشت.
– دو طرف با تأکید بر اهمیت «بیانیه مشترک رهبران پنج کشور دارای سلاح هسته‌ای در مورد جلوگیری از جنگ هسته‌ای و اجتناب از مسابقه تسلیحاتی» تأکید کردند و بار دیگر تصریح کردند «جنگ هسته‌ای برنده‌ای نخواهد داشت». دو طرف از همه امضاکنندگان بیانیه مشترک می‌خواهند که به مفهوم بیانیه پایبند باشند، خطر جنگ هسته‌ای را به‌طور مؤثر کاهش دهند و از هرگونه درگیری مسلحانه بین کشورهای دارای سلاح هسته‌ای اجتناب ورزند. در صورت وخیم شدن روابط بین کشورهای دارای سلاح هسته‌ای، باید تمام اقدامات برای کاهش خطرات استراتژیک به طور ارگانیک با تلاش‌های همگانی برای کاهش تنش‌ها، ایجاد روابط سازنده‌تر و به حداقل رساندن درگیری‌ها در زمینه امنیتی یکی شوند. همه کشورهای دارای سلاح هسته‌ای باید از استقرار سلاح‌های هسته‌ای خود خارج از مرزهایشان خودداری نمایند و سلاح‌های هسته‌ای مستقر در خارج را جمع‌آوری نمایند.
– دو طرف مجدداً تأکید کردند که معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای سنگ بنای خلع سلاح هسته‌ای بین‌المللی و نظام منع اشاعه هسته‌ای است. دو طرف با تأکید بر تعهد خود به این معاهده، به همکاری برای حفظ و تقویت این معاهده و حفظ صلح و امنیت جهانی ادامه خواهند داد.
– دو طرف در مورد پیامدها و خطرات ایجاد «مشارکت امنیتی سه جانبه» (آکوس-AUKUS) توسط ایالات متحده، بریتانیا و استرالیا و طرح‌های همکاری زیردریایی‌های هسته‌ای مرتبط با ثبات استراتژیک منطقه ابراز نگرانی کردند. دو طرف قویاً از کشورهای عضو آکوس می‌خواهند که به تعهدات خود در خصوص عدم اشاعه سلاح‌های کشتار جمعی و وسایل ارسال آنها به‌شدت عمل کرده و صلح، ثبات و توسعه منطقه‌ای را حفظ نمایند.
– دو طرف معتقدند، اهداف و اصول منشور سازمان ملل و قوانین بین‌المللی باید مراعات شوند.
– طرف روسی با لحنی مثبت از موضع بی‌طرفانه و منصفانه چین در قبال مسئله اوکراین صحبت کرد. دو طرف مخالف هر کشور یا گروهی از کشورها هستند که در پی اهداف نظامی، سیاسی و … دیگر منافع به منافع امنیتی مشروع دیگر کشورها ضربه می‌زنند.
– دو طرف از ناتو می‌خواهند که به تعهد خود به‌عنوان یک سازمان منطقه‌ای و دفاعی پایبند باشد و به حاکمیت، امنیت، منافع و تنوع تمدن‌ها، تاریخ و فرهنگ سایر کشورها احترام بگذارد و به توسعه صلح‌آمیز سایر کشورها به شکلی بی‌طرفانه و عادلانه نگاه کند.
آسیا و ایندوپاسیفیک
دو طرف نسبت به ادامه تقویت روابط امنیتی ـ‌نظامی ناتو با کشورهای آسیا و اقیانوسیه که صلح و ثبات منطقه را تضعیف می‌کند، ابراز نگرانی جدی کردند؛ [و] با سرهم‌کردن یک ساختار گروهی بسته و انحصاری در منطقه آسیا و اقیانوسیه، ایجاد سیاست گروهی و تقابل اردوگاهی مخالف هستند.
دو طرف خاطرنشان کردند که ایالات متحده با پیروی از ذهنیت جنگ سرد، «استراتژی هند و اقیانوس آرام» که تأثیر منفی بر صلح و ثبات منطقه دارد را دنبال می‌کند. چین و روسیه متعهد به ایجاد یک سیستم امنیتی برابر، باز و فراگیر آسیا-اقیانوسیه هستند که کشورهای ثالث را هدف قرار ندهد، و بدین ترتیب صلح، ثبات و رفاه منطقه را حفظ نماید.
شمال شرق آسیا
دو طرف بر این باورند که حفظ صلح و ثبات در شمال شرق آسیا با منافع همه طرف‌های ذی‌ربط مطابقت دارد؛ [و] مخالف تخریب صلح و ثبات منطقه‌ای توسط نیروهای نظامی خارج از منطقه هستند و از کشورهای مربوطه می‌خواهند تا ذهنیت جنگ سرد و تعصب ایدئولوژیک را کنار بگذارند، خویشتنداری کرده و از اقداماتی که امنیت منطقه را به خطر می‌اندازند، خودداری نمایند.
کره شمالی
دو طرف نسبت به وضعیت شبه جزیره کره ابراز نگرانی کردند و از طرف‌های مربوطه می‌خواهند تا با حفظ آرامش و خویشتنداری، برای آرامش اوضاع تلاش کنند. ایالات متحده باید اقدامات مشخصی را برای پاسخ به نگرانی‌های مشروع و منطقی کره شمالی انجام دهد و شرایطی را برای از سرگیری گفت‌وگو فراهم سازد.
دو طرف همواره بر حفظ صلح و ثبات در شبه‌جزیره از جمله تحقق خلع سلاح اتمی در شبه‌جزیره تاکید کرده‌اند و مشترکاً از ایجاد مکانیسم صلح و امنیت در شبه‌جزیره حمایت نموده‌اند. آنها معتقدند تحریم‌ها و فشارها نه مطلوب و نه قابل اجرا هستند و گفت‌وگو و مشورت تنها راه‌حل مسئله شبه‌جزیره است. دو طرف به ارتباط و همکاری نزدیک خود ادامه خواهند داد؛ و به تقویت روند حل و فصل سیاسی موضوع شبه جزیره مطابق با رویکرد «دو طرفه» و اصل پیشرفت مرحله‌ای و هم‌زمان ادامه خواهند داد. دو طرف از طرف‌های ذی‌ربط می‌خواهند تا فعالانه به تلاش‌های مشترک چین و روسیه برای پیشبرد گفتگوهای صلح پاسخ دهند و نقش سازنده‌ای در این روند ایفا نمایند.
خاورمیانه
طرفین از حفظ صلح و ثبات در خاورمیانه پشتیبانی می‌کنند؛ از کشورهای منطقه در تقویت خودمختاری راهبردی، حل و فصل مسائل کانونی از طریق گفتگو و رایزنی حمایت می‌کنند و با مداخله در امور داخلی کشورهای منطقه مخالفت می‌نمایند.
دو طرف از عادی‌سازی روابط عربستان سعودی و ایران از طریق گفتگو استقبال می‌کنند و از راه حل جامع و عادلانه بر اساس «راه حل دو دولت» برای مسئله فلسطین حمایت می‌نمایند.
[دو طرف] از حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی سوریه حمایت می‌کنند و از فرآیندهای حل و فصل سیاسی متعلق به دولت سوریه و تحت رهبری آن پشتیبانی می‌نمایند.
[دو طرف] مدافع برقراری حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی لیبی و پشتیبان روند حل و فصل سیاسی به رهبری و تحت مالکیت لیبیایی‌ها هستند.
دو طرف با تقویت ارتباطات و تلاش‌ها برای ابتکارات امنیتی مربوطه خود در منطقه خلیج [فارس] برای ایجاد یک چارچوب امنیت جمعی برای منطقه خلیج [فارس] با یکدیگر همکاری خواهند کرد.
دو طرف معتقدند که سازمان پیمان امنیت جمعی۱۰ سهم مثبتی در ایجاد امنیت منطقه داشته است و چین و سازمان پیمان امنیت جمعی دارای پتانسیل برای همکاری در حفظ صلح و ثبات منطقه هستند.
آسیای مرکزی
دو طرف مایل به تقویت همکاری‌ها، حمایت از کشورهای آسیای مرکزی در حفظ حاکمیت ملی خود، تضمین توسعه ملی هستند و با تشویق «انقلاب‌های رنگی» و مداخله نیروهای خارجی در امور منطقه مخالف می‌باشند.
آفریقا و آمریکای لاتین
دو طرف با تقویت ارتباطات و هماهنگی در امور آفریقا، فضای مناسب و سالم برای همکاری بین‌المللی در آفریقا را حفظ خواهند کرد؛ با حمایت از تلاش‌های کشورهای آفریقایی برای حل مستقل مسائل آفریقا، به توسعه صلح‌آمیز در قاره آفریقا کمک خواهند کرد.
چین و روسیه به انجام رایزنی پیرامون امور آمریکای لاتین، تقویت ارتباطات و گفتگوها، اهمیت دادن به توسعه روابط دوجانبه با کشورهای آمریکای لاتین و کارائیب و ارتقای ثبات و رفاه در منطقه ادامه خواهند داد.
قطب شمال
دو طرف معتقدند، قطب شمال باید همچنان محل صلح، ثبات و همکاری سازنده باشد.
خلاصه
در سطح پایه، چین و روسیه با ایجاد یک پلتفرم اساسی برای ایجاد نظم جهانی جدید، به نوعی اظهار کرده‌اند که تلاش خود برای موفقیت این امر را نشان می‌دهند. در حال‌حاضر چیزهای زیادی دررابطه با سازمان همکاری شانگهای، بحث‌هایی پیرامون همکاری و توسعه متقابل با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در جریان است. با اضافه کردن بریکس‌پلاس و ابتکار کمربند و جاده، دنیا نسبت به قبل از کووید متفاوت به نظر می‌رسد.
در آن زمان، رئیس‌جمهور پوتین گفته که بود جهان هرگز آن‌طور که بود نخواهد ماند. به نظر می‌رسد که رئیس‌جمهور شی هم با این موضوع موافق است و هنگام بازگشت به پکن، شنیده شد که به ولادیمیر پوتین گفت: «تغییرات بزرگی در راه است، که نشان می‌دهد چین و روسیه ستونِ اعمال این تغییرات هستند.»
یعنی ما می‌توانیم انتظار تحولات و تحرکات ذیل را داشته باشیم:
افزایش تلاش‌های دیپلماتیک و تجاری چین و روسیه در آفریقا، خاورمیانه و آمریکای جنوبی؛
ظهور تدریجی یک بلوک تجاری متقابل متناسب با وضعیت جدید؛
افزایش فشار دیپلماتیک و سیاسی بر نهادهای موجود جهانی، با حمایت کشورهای در حال توسعه از زاویه اصلاحات؛
ظهور انواع مختلف سیستم‌های تسویه مالی به عنوان جایگزینی برای سوئیفت؛
ادامه توسعه جریان منابع انرژی روسیه به شرق و جنوب شرق به سمت آسه‌آن و هند؛
افزایش هماهنگی با انرژی خاورمیانه برای ایفای نقش خود به عنوان یک قطب انرژی منطقه‌ای با توجه ویژه به تأمین آفریقا؛
افزایش تجارت و کمک به کشورهای با نفوذ و در عین حال فقیرتر در آسیا و آفریقا.
1. China-Russia Comprehensive Strategic Partnership of coordination
2. https://www.china-briefing.com/news/the-putin-xi-summit-their-joint-statement-and-analysis/
اصل این متن همراه با برخی توضیحات در لابلای بندهای بیانیه از طرف تحلیل‌گری همراه بود که مترجم به دلایلی تصمیم به حذف آنها و ترجمه تنها متن بیانیه گرفت.
3. Treaty of Good-Neighborliness, Friendship, and Cooperation between the People’s Republic of China and the Russian Federation
4. Joint Statement on International Relations and Global Sustainable Development in the New Era
5. rule-based order
«نام غلط‌اندازی است که امپرياليسم آمريکا، بر ضرورت تبعيت جهان از سلطۀ آمريکا نهاده است»
6. China’s Global Civilization Initiative
«ابتکار تمدن جهانی» چین، سومین ستون در ابتکارات توسعه بین‌المللی مختلف است که توسط پکن، پس از ابتکار توسعه جهانی در سال ۲۰۲۱، که به برنامه توسعه سبز ۲۰۳۰ سازمان ملل متحد مرتبط است، و ابتکار امنیت جهانی در اواخر سال ۲۰۲۲، پیشنهاد شده است. خواستار رویکرد جدیدی برای حل و فصل مناقشات منطقه‌ای از طریق گفتگو است. پیروزی اخیر این رویکرد، توافق عربستان سعودی و ایران است که در اوایل ماه جاری با میانجیگری پکن انجام شد.
۷. «سه نیرو» از طرف جمهوری خلق چین به سه نیروی تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی مذهبی گفته می‌شود.
۸. «جنبش اسلامی ترکستان شرقی» خواهان ایجاد یک دولت اسلامی در سین‌کیانگ و آسیای مرکزی است. این سازمان در پاکستان، افغانستان، سوریه و اندونزی فعال است. این سازمان در چین و روسیه یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود، اما ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ آن را از فهرست سازمان‌های تروریستی خود با این ادعا که این جنبش از بین رفته است، حذف کرد. برای اطلاع بیشتر درباره این جنبش به مقاله «دیپلماسی با طالبان، ضرورتی از سر اضطرار» در شماره هفتم «دانش و امید»، شهریور ۱۴۰۰ مراجعه فرمایید.
9. the New Development Bank
10. the Collective Security Treaty Organization