استراتژی چماق و هویج ایران در قبال طالبان

نویسنده آقا حسین
ترجمه مجله هفته

افغانستان برای همسایگان خود، ترکیبی از سردردهای فوری و فرصت های بلند مدت است. ناتوانی دولت طالبان در سرکوب قاچاق مواد مخدر و تروریسم در حال تبدیل شدن به یک مشکل مبرم برای کشورهای اطراف و همسایگان است و تلاش های آنها را برای حفظ امنیت مرزها و ارائه کمک ها با مشکل مواجه می کند.
این وضعیت مانع از پیگیری آنها برای دستیابی به نتایج بهتر و با ارزش ژئوپلیتیکی در افغانستان می شود. در میان این کشورهای همسایه، ایران به عنوان کشوری با منسجم ترین برنامه برای شکستن این محاصره و ادغام افغانستان در تصویر منطقه ای خود خودنمایی میکند.

جمهوری و امارت

ایران با احتیاط از تسلط طالبان بر کابل در اوت ۲۰۲۱ پس از خروج ناموفق ایالات متحده از افغانستان استقبال کرد و خروج دشمن آمریکایی خود را فرصتی برای ایجاد صلح و ثبات در کشور دانست.
«همپوشانی روایی» بین ایران و طالبان در رابطه با خروج شادی آور آمریکا از افغانستان راهی برای تهران برای هموار کردن دوستی با رژیم جدید طالبان بود. بلاواسطه مقامات ایرانی از تلاش برای ایجاد روابط نزدیک با رژیم طالبان پس از خروج آمریکا از کابل صحبت کردند.
علاقه آشکار ایران به اتحاد با طالبان در نظر مشترک این دو رژیم بخاطر نتیجه مثبت خروج ایالات متحده از افغانستان انعکاس می یابد. این همسویی منافع را می توان به عوامل متعددی نسبت داد.
هم جمهوری اسلامی ایران و هم امارت اسلامی افغانستان بر حکومت الهام گرفته از اسلام تکیه می کنند، هرچند که در عمل نسخه های شریعت آنها به شکلی بسیار آشکار و عمیق با هم متفاوتند.

علاوه بر این، افغانستان برای ایران از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است، زیرا نقش مهمی در روند کنونی همگرایی اوراسیا ایفا می کند، که تهران تلاش دارد نقش مهمی در آن داشته باشد. افغانستان تحت حاکمیت طالبان یک فرصت منحصر به فرد برای ایران فراهم می کند تا استراتژی غرب آسیا را با سیاست اوراسیا «نگاه به شرق» تطبیق دهد.
علیرغم موضع ناپایدار حکومت طالبان، ایران از خود صبر نشان میدهد و درگیری ها در مرز ایران و افغانستان را به عنوان سوء تفاهم و گیجی کابل در زمینه مرزداری میداند و از همه مهمتر موضوع مورد اختلاف دو طرف یعنی حق آبه را کم اهمیت جلوه میدهد.
خطرات یک افغانستان بی ثبات برای ایران زیاد است، زیرا این اشکالات حاکمیتی و عدم ثبات پروژه‌های کشورهای همسایه در افغانستان مانند خط لوله ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند و راه آهن پاکستان-ازبکستان را با مشکل مواجه میکند. کشورهای همسایه افغانستان در عین ارائه کمک های بشردوستانه و مالی، اما موفقیت محدودی در نفوذ بر طالبان داشته اند.
در مقابل، ایران گزینه های استراتژیک را برای فشار بر طالبان و ایجاد مشارکت با دیگر جناح های افغان برای پیشبرد منافع خود در افغانستان ایجاد کرده است. این امر ایران را از دیگر کشورهای همسایه متمایز می کند و آن را به یک بازیگر کلیدی در شکل دادن به آینده افغانستان تبدیل می کند.

با تاجیک ها راه بیا

پس از پیروزی سیاسی طالبان در سال ۲۰۲۱، شهرت آنها به عنوان یک حزب پشتون‌محور منجر به درگیری های مجدد با تاجیک ها در شمال افغانستان شد. ایران به این درگیری ها با سیاست محکوم کردن طالبان به ویژه ظلم بر جامعه عمدتاً فارسی زبان تاجیک پاسخ داد.
پاسخ تهران حاکی از آن بود که ممکن است طالبان دیگر به عنوان حاکمان افغانستان قابل تحمل نباشند، زیرا جبهه مقاومت ملی (NRF) که رهبری مخالفان تاجیکستان را بر عهده دارد، از به رسمیت شناختن اقتدار طالبان خودداری کرده است. تهران با این کار نشان داد که اگر احساس کند که پذیرش رژیم طالبان نتایج مطلوب را به همراه ندارد، مایل به توسعه روابط با رقبای داخلی طالبان است.
علاوه بر این، اتحاد راهبردی ایران با تاجیکستان، که با مناطق با اکثریت تاجیک در شمال افغانستان هم مرز است، به وزن هشدار ایران به کابل می افزاید. تاجیکستان که آشکارا با طالبان دشمنی می کند، به رهبران جبهه مقاومت ملی را در همبستگی قومی با تاجیک های ضد طالبان در افغانستان پناه داده است.
با توجه به تلاش‌های تاجیکستان برای ایجاد یک منطقه حائل ضد طالبان در شمال افغانستان از طریق افزایش استقرار نیروها با حمایت نیروهای روسی و شرکای CSTO، تأسیس یک کارخانه تولید هواپیماهای بدون سرنشین توسط ایران در دوشنبه در ماه می ۲۰۲۲ در مرز افغانستان نیز پیامی قوی برای طالبان بود.
این رویکرد ترکیبی از فشارها و ایجاد انگیزه ها برای تشویق طالبان برای سازگاری آنها با ایران است. به دلیل نداشتن متحدان خارجی واقعی، طالبان برای تشدید تنش‌ها در شمال افغانستان، به دلیل حمایت تاجیکستان از جبهه مقاومت ملی تاجیک ها آمادگی لازم را ندارند. حمایت ایران از کمپین تاجیکستان باعث انزوا و محاصره استراتژیک بیشتر طالبان خواهد شد.
علیرغم اینکه رژیم طالبان به خاطر سوابق بسیار بد حقوق بشری و فقدان یک سیاست معقول قومیتی از سوی اکثریت کشورهای دنیا به عنوان رژیم مطرود و منزوی شناخته می شود، اما ایران تنها کشوری است که علاقه خود را به اتحاد واقعی با طالبان نشان میدهد، مثلا ایران از معدود کشورهایی است که سفارتخانه ها و کنسولگری‌های افغانستان را رسما به طالبان تحویل داده است. بنابراین طالبان این فرصت را دارند که با همکاری با تهران و تشویق ایران به ممانعت از حمایت از رقبای خود، اعتماد ایران را به دست آورند.

رویکرد چماق و هویج

رویکرد ایران در قبال رژیم طالبان هم شامل هویج و هم چماق است و میانجیگری دیپلماتیک اخیر بین طالبان و جبهه مقاومت ملی یکی دیگر از این عناصر است. در ژانویه ۲۰۲۲ ایران میزبان نشستی بین مقامات جبهه مقاومت ملی و طالبان بود که نشان دهنده تمایل این کشور برای دستیابی به یک راه حل دیپلماتیک بین دو طرف به جای جانبداری از یک طرف در درگیری بین آنها بود.
ایران با ارائه میانجی‌گری و بی‌طرف، بستری را برای گفتگو با جبهه مقاومت ملی به طالبان ارائه می‌کند که در نهایت به دلیل بی طرفی ایران حتما به نفع طالبان نخواهد بود. هوشیاری تاجیکستان، روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی در امتداد مرز تاجیکستان و افغانستان به عنوان سپری برای اهداف جبهه مقاومت ملی عمل می کند و دست زدن به یک کمپین نظامی تمام عیار را برای طالبان برای از بین بردن حضور جبهه مقاومت ملی در شمال افغانستان مخاطره آمیز می کند.
علاوه بر این، با توجه به کار لابی‌گری بین‌المللی جبهه مقاومت ملی بر روی مهاجران افغان در غرب، این احتمال وجود دارد که سایر میانجی‌گران بالقوه مانند اتحادیه اروپا یا شورای همکاری خلیج (GCC) طالبان را تحت فشار قرار دهند تا امتیازات بیشتری به جبهه مقاومت ملی بدهد.
از این رو طالبان طبعاً انگیزه بیشتری برای پذیرش پیشنهاد های دیپلماتیک ایران به عنوان شاخه زیتونی دارند که برای آنها این امکان را فراهم می آورد تا گزینه ارزان تر و مناسب تری برای همکاری با جبهه مقاومت ملی داشته باشند.
علاوه بر این نقش ایران به عنوان یک میانجی بیطرف احتمال حمایتش از جبهه مقاومت ملی را کاهش میدهد و این چیزی است که طالبان طلب میکند چرا که اگر کار به آنجا برسد که ایران از جبهه مقاومت ملی حمایت جدی کند این وضعیتی را ایجاد میکند که طالبان توانایی مقابله با آن را ندارد.
از سوی دیگر جلب حمایت ایران برای جبهه مقاومت ملی از ارزش بالایی برخوردار است است. جلب حمایت کشوری که استاد راه اندازی جنگ های نامتقارن و نیابتی در منطقه است قطعاً بیشتر از حمایت تاجیکستان برای جبهه مقاومت ملی ارزشمند است.

نامنی آبی

دسترسی ایران به رودخانه هیرمند برای چندین دهه، چه قبل از ظهور طالبان و چه قبل از انقلاب اسلامی، یک موضوع امنیتی و تنش بر‌انگیز با افغانستان بوده است. تامین سهم ایران از تامین آب بسیار ضروری است زیرا برآورد می‌شود که ۹۷ درصد از کشور در سال ۲۰۲۱ تحت تاثیر نوعی خشکسالی قرار گیرد.
ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران در ۱۸ ماه مه هشدار جدیدی به طالبان به دلیل ناتوانی در اجرای توافقنامه آبی در سال ۱۹۷۳ صادر کرد: «من می خواهم به مقامات افغان یادآوری کنم که آنها نباید خواسته ما را عادی تلقی کنند و آن را بسیار جدی بگیرند.»
روز بعد وزارت امور خارجه اعلام کرد: جمهوری اسلامی ایران حق اتخاذ تدابیر لازم را برای خود محفوظ می دارد و بر مسئولیت کامل افغانستان در این زمینه تاکید می کند.

در زمان نگارش این مقاله، دولت طالبان بر تعهد خود برای همکاری با تهران و تقویت روابط تاکید کرده است. این تعهد پس از آن صورت می گیرد که یک هیئت نظامی ایرانی در ۲۰ مه از کابل بازدید کرد تا در مورد نگرانی های مشترک گفتگو کند و با این سفر اهمیت و جدیت گفتگوهای جاری را برجسته کند.

در بیانیه وزارت دفاع افغانستان آمده است: امارت اسلامی همواره خواستار روابط حسنه با جمهوری اسلامی ایران بوده و متعهد به همکاری های بیشتر در زمینه های مختلف است.


نقش منطقه ای و تمدنی ایران

همانطور که قبلا ذکر شد، هدف اصلی ایران ادغام افغانستان در شبکه متحدان غرب آسیای خود موسوم به «محور مقاومت» و ایفای نقشی حیاتی در ابتکارات ارتباطی اوراسیا است که برای تهران اهمیت زیادی دارد.

قبل از حکومت طالبان، افغانستان، ایران و هند در سال ۲۰۱۶ یک توافق سه جانبه امضا کردند که از بندر چابهار ایران به عنوان مرکز ترانزیتی برای تجارت افغانستان با هند استفاده می‌کرد. کریدور چابهار به عنوان گسترش کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) عمل می کند که بنادر دریایی هند را به بنادر ایران متصل می کند و از طریق ایران، آذربایجان و روسیه تا فنلاند در شمال اروپا امتداد می یابد.

هنگامی که اتصال ریلی بین بندر چابهار و شبکه راه‌آهن ایران و افغانستان تکمیل شود، کریدور چابهار به ایران این امکان را می‌دهد تا تجارت خود با آسیای مرکزی را از طریق افغانستان به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

سلسله دیدارهای رئیس جمهور رئیسی با رهبران ترکمنستان، قزاقستان و تاجیکستان در فاصله آوریل تا ژوئن ۲۰۲۲ نشان دهنده جایگاه ایران به عنوان یک قدرت بزرگ در آسیای مرکزی است. هر نشست منجر به بیانیه‌های مشترکی شد که بر نگرانی‌های مشترک امنیتی در افغانستان تأکید می‌کرد و نشان‌دهنده قصد ایران برای رهبری تلاش‌ها برای ایجاد ثبات در این کشور و نقش آن به‌عنوان رابط مرکزی ایران و آسیای مرکزی است.

برای دستیابی به این هدف، ایران هم اتحاد استراتژیک خود با تاجیکستان و هم دیپلماسی خود را در افغانستان بر اساس میراث تمدنی مشترک با دو کشور فارسی زبان برجسته می کند.

ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین کشورهای فارسی‌زبان، توانایی ایجاد روابط قوی با رقبای فارسی‌زبان طالبان را دارد. با انجام این کار، ایران می تواند آنها را از تاثیر قدرت خود در افغانستان تحت حاکمیت طالبان مطمئن سازد، به ویژه که گروه های مخالف اغلب طالبان را به سرکوب هویت فارسی افغانستان متهم می کنند.
بنابراین، برای طالبان مهم است که به طور مثبت و فعالانه با طرح‌های گسترده‌تر ایران برای افغانستان و منطقه برخورد کند. آنها نمی توانند به ایران اجازه دهند تا از روابط خود با تاجیکستان و جناح های ضد طالبان افغان برای متحد کردن اپوزیسیون پارسی علیه حکومت خود استفاده کند.
در مجموع، طالبان این پتانسیل را دارند که با مشارکت در طرح‌های افغانستان و منطقه‌ای ایران به مزیت‌های دیپلماتیک و اقتصادی دست یابند و در عین حال تضمین کنند که حقوق آب جمهوری اسلامی دیگر نقض نمی‌شود. حرکت در رویکرد هویج و چماق ایران، با توجه به مخاطرات قابل توجهی که درگیر است، یک چالش مهم سیاست خارجی برای دولت طالبان است.

منبع کرادل