انگلیس در حال تدارک باز توزیع منابع در قفقاز

آندری آرشف

ترجمه دریافتی از رضا کاظمی

چه کسی به دنبال بستن راهرو لاچین و بدنام کردن نیروهای حافظ صلح روسیه در قره‌باغ کوهستانی است.

نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، طی سخنانی در جریان نشست عادی دولت ارمنستان در ۲۲ دسامبر، از نیروهای حافظ صلح روسیه در قره‌باغ به دلیل عدم انجام وظایف خود در نظارت و جلوگیری از فعالیت‌های غیرقانونی در راهرو لاچین، تنها جاده‌ای که ارمنستان و جمهوری به رسمیت شناخته نشدۀ قره‌باغ کوهستانی را به هم وصل می‌کند، انتقاد کرد. به گزارش ورچاپت، دعوت از یک هیأت حقیقت‌یاب سازمان ملل یا سازمان امنیت و همکاری اروپا به قره‌باغ کوهستانی و راهرو لاچین که تعلق اداری-سرزمینی آن به آذربایجان در ایروان مورد مناقشه نیست، ضروری است. نشست وزرای خارجه روسیه، آذربایجان و ارمنستان که قرار بود ۲۳ دسامبر در مسکو برگزار شود، لغو شد. در این میان، ریچارد مور، رئیس سازمان اطلاعاتی ام‌آی۶ انگستان که به داشتن روابط نزدیک خود با ترکیه شناخته می‌شود، از ایروان بازدید کرد و در ۱۶ دسامبر با پاشینیان به گفتگوی تک به تک نشست. این نشست را آرمن گریگوریان، رئیس شورای امنیت جمهوری ارمنستان سه روز پیش از آن در لندن تدارک دیده بود.

مسکو طرفدار پایان دادن به محاصرۀ راهرو لاچین و حل اختلافات بر سر توسعۀ ذخایر سنگ معدن در منطقه است. وزارت دفاع روسیه و فرماندهی نیروهای حافظ صلح روسیه به فعالیت‌های خود برای کاهش تنش ادامه می‌دهند. « بلطف تلاش‌های آن‌ها، از ۱۶ دسامبر، گازرسانی مجدداً از سر گرفته شد و حرکت وسایل نقلیۀ بشردوستانه، از جمله آمبولانس‌ها دوباره برقرار گردید. ما در کمال میل منتظر هستیم تا وضعیت در اسرع وقت عادی شود. ماریا زاخاراوا گفت: «ما علاقه‌مندیم طرفین به تعهدات خود طبق اظهارات رهبران کاملاً پایبند باشند». یادآور می‌شویم که از اوایل ماه دسامبر، در جاده گوریس- استپاناکرت در نزدیکی شهر شوشا، «فعالان محیط‌‌زیست» آذربایجان به توسعۀ غیرقانونی ذخایر سنگ معدن در منطقه مرداکرت، در محدودۀ مسئولیت حافظان صلح روسیه به اعتراض دست زده‌اند.

کاربران شبکه‌های اجتماعی در میان «محیط‌بانان» که هر از گاهی به تحریک نظامیان روسیه اقدام می‌کنند، تعدادی از کارکنان نیروی‌های انتظامی آذربایجان را شناسایی کرده‌اند. ضمن این، شرکت انگلو-آسیا ماینینگ، یک شرکت ثبت شده در انگلیس، مشغول به استخراج طلا، نقره و مس در جمهوری ساحلی خزر ، نامه دیگری به سازمان‌ها و دولت‌های پیشرو بین‌المللی ارسال کرد و در آن، خواستار توقف «بهره‌برداری غیرقانونی» از معادن قزل‌بولاق و دمیرلی شد (درمبون و کاشن- نام‌های ارمنی). انگلیسی‌ها علاوه بر حمایت از احیای حقوق قانونی کسب و کار، بر تضمین دسترسی امن کارکنان خود به معادن و مناطق مجاور آن‌ها در قره‌باغ اصرار می‌ورزند. در اوایل ژوئیۀ ۲۰۲۲، پارلمان آذربایجان اصلاحاتی را در توافقنامۀ تقسیم سهام تولید با شرکت انگلو-آسیا ماینینگ تصویب کرد و به آن سه امتیاز اضافی به مساحت ۸۸۲ کیلومتر مربع، از جمله معادن قره‌باغ اعطاء کرد. گفته می‌شود، که رضا وزیری، شهروند ترک‌‌تبار ایران و نزدیک به خانوادۀ علی‌یف، یکی از بنیانگذاران این شرکت می‌باشد. جان سونونوی بدنام، رئیس سابق دفتر جرج دبلیو بوش، یکی دیگر از سهامداران این شرکت است. منافع شرکت استخراج معدن انگلو-آسیا ماینینگ و شرکت‌های تابعۀ آن علاوه بر دارایی‌های جدی در آذربایجان و آسیای مرکزی، بر بزرگترین معادن مس-مولیبدن توسعه‌نیافتۀ جهان در آمریکای شمالی و جنوبی تأثیر می‌گذارد.

بموازات تغییر تدریجی سمت و سوی حمل و نقل و اقتصادی قره‌باغ کوهستانی، باکو خواستار افتتاح یک مسیر راه‌آهن و جاده‌ای بین قلمرو اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق منطقۀ سیونیک ارمنستان است. اخیراً خبر استعفای واصف طالبوف، که از سال ۱۹۹۵سمت ریاست مجلس جمهوری خودمختار نخجوان را به عهده داشت، منتشر شد. گفته می‌شود که با تعیین نمایندۀ ویژه از باکو، لغو وضعیت خودمختار نخجوان با تیرگی شدید روابط ایران و آذربایجان ارتباط دارد. تمرکز بر روی سیونیک (راهرو زنگه‌زور) نیز تا حد زیادی از تمایل آذربایجان، ترکیه و انگلیس برای تسلط نظامی-سیاسی و اقتصادی بر قفقاز جنوبی ناشی می‌شود. با این وجود، تا زمانی که حداقل بخش کوچکی از مرز ارمنستان و ایران در امتداد رود ارس تحت کنترل باکو نباشد، دستیابی به این امر بسیار دشوار است.

آرمان تاتویان، مدیر بنیاد تخصصی، مدافع سابق حقوق بشر ارمنستان گفت، که در نتیجۀ تشدید تنش در مرز ارمنستان و آذربایجان در ماه سپتامبر، روستاهای نرکین‌خند و سراشن، خانه‌های ساکنان، مراتع، زمین‌های زراعی و راه‌های ارتباطی هدف قرار گرفتند. این روستاها در مسیر مراکز بزرگ متالورژی غیرآهنی- معادن و کارخانه‌های فرآوری قافان و کاداجاران اتحاد شوروی در ارمنستان واقع هستند که تا اواسط دهۀ ۱۹۸۰ تقریباً ۱۵٪ از محصولات غیرآهنی را تولید می‌کردند. در مجاورت این دو شرکت ذخایر قابل توجهی از کانی‌های مرغوب کبالت، وانادیوم، مولیبدن، بیسموت، مس و فلزات خاکی کمیاب وجود دارد؛ کل سهم این معادن واقع در جنوب ارمنستان در دهۀ ۱۹۳۰ – ۱۹۸۰، حدود ۲۰ درصد از ثبت کل اتحادیه را تشکیل می‌داد. لازم به ذکر است که یک خط ریلی ۴۰ کیلومتری از قافان نه به مغری در جنوب ارمنستان، بلکه به مینجوان در خط ایروان- نخجوان- جلفا – مغری – هورادیز- ایمیشلی- باکو در امتداد مرزهای ماوراء قفقاز اتحاد شوروی با ترکیه و ایران کشیده شد. به این ترتیب، شرکت‌های معدنی ارمنستان اتحاد شوروی و ذخایر سنگ معدن مرتبط با فلزات غیرآهنی به شبکه راه‌آهن آذربایجان پیوست.

در دهه ۱۹۶۰، گروهی از کارشناسان شوروی به رهبری آکادمیسین تیگران خاچاتوروف، رئیس بخش اقتصاد آکادمی علوم اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی، پروژه‌ای را برای احداث یک خط راه‌آهن اضافی از منطقۀ خودمختار نخجوان از طریق سیونیک و قره‌باغ کوهستانی به سرزمین اصلی آذربایجان پیشنهاد کردند. علیرغم تأئید اولیۀ پروژه از سوی کمیتۀ برنامه‌ریزی دولتی و وزارت راه‌آهن اتحاد شوروی، باکو از تقویت «رابطۀ» اقتصادی جمهوری خودمختار قره‌باغ کوهستانی و ارمنستان، و ایروان، برعکس، از گسترش حضور آذربایجان در مناطق روستایی کشور واهمه داشتند. در نهایت، تصمیم گرفتند که خود را به یک جاده در امتداد سواحل رود ارس و شاهراه موجود از آذربایجان به نخجوان از طریق قره‌باغ کوهستانی و شمال سیونیک محدود کنند. در سال ۱۹۸۸ نیز گروهی از اقتصاددانان از هر دو جمهوری تحت رهبری تیگران خاچاتوروف، پروژه مشابهی را در پیشنهاد کردند. اما این بار هم به دلایل مشابهی طرح اجرا نشد (*)

با بدتر شدن روابط بین جمهوری‌های همسایه در اواخر دورۀ موجودیت اتحاد شوروی، تردد مسافر و بار در این مسیرها متوقف شد. در اوایل دهۀ ۱۹۹۰ ریل‌ها و تراورس‌های هورادیز تا اردوباد برچیده شد و راه‌ها مسدود گردید. جریان صادرات سنگ معدن از مجتمع‌های قافان و کاجاران به سمت حمل و نقل جاده‌ای تغییر جهت داد و شور و شوق کاری صاحبان واقعی اسمی یا آن‌ها هر از گاهی در اطراف خود شرکت‌ها غلیان می‌کند. مجتمع مس مولیبدن زنگه‌زور به‌عنوان بزرگترین مالیات دهندۀ جمهوری، طی ۹ ماه سال ۲۰۲۲، مبلغ ۳۲۵ میلیون دلار، تقریباً سه برابر بیشتر از دوره‌های مشابه سال‌های قبل به بودجۀ دولت پرداخت کرد. با تصمیم اخیر دولت، مدیریت سهام دولتی این مجتمع از «صندوق تخصصی منافع دولتی» به کمیتۀ مدیریت اموال دولتی ارمنستان منتقل شد.

این امکان وجود دارد که تشدید بیشتر درگیری و تکرار احتمالی آن در مرزها مشابه «سپتامبر داغ» سال ۲۰۲۲، به پیدایش مواضع آذربایجان در مجاورت شرکت‌های معدنی پیشرو ارمنستان و مسیر ارتباطی آن‌ها منجر شود. در این شرایط، احتمالاً پیشنهاد غیرقابل ردی به دولت کنونی ارمنستان ارائه خواهد شد. در حال حاضر کارگزاران کلیدی این دولت که در ارتباط نزدیک با غرب هستند، روی آن کار می‌کنند.

صرفنظر از فقدان قابل درک اطلاعات دقیق در مورد موضوعات مورد بحث ریچارد مور در ایروان، کانال تلگرامی «رایبار» حدس می‌زند که «لفاظی‌های فعلی حاکی از توافق پشت پرده بین ارمنستان و انگلیس برای مقابلۀ مشترک با روسیه به ازای دادن برخی امتیازات به دولت پاشینیان است».

هدف سیاست بخوبی تدوین شده توسط ترک‌ها و آذربایجانی‌ها که مقامات ارمنستان نیز به آن ملحق شده‌اند، بیرون راندن روسیه از قفقاز و در نهایت، بی‌اعتبار کردن روسیه به‌عنوان کشور ضامن امنیت منطقه عمدتاً به دلیل طولانی شدن عملیات ویژۀ نظامی است.

هدف کار طراحان انگلیسی در قفقاز، اعمال نفوذ بر نخبگان محلی پرورش یافته در ظرف چند دهه پس از «استقلال» و تسلط کامل بر حوزۀ اطلاعات است که همۀ این‌ها منجر به باز توزیع منابع می‌شود و احتمالاً از لحاظ ارضی به نفع ارمنستان نیست.

وضعیت موجود صد سال پیش امروز بازتولید می‌شود، اما در سال‌های ۱۹۲۰-۱۹۲۱ سپاه یازدهم ارتش سرخ به قفقاز آمد، شرایط امضای معاهدۀ تشکیل اتحاد جماهیر شوروی را برای جمهوری‌های قفقاز فراهم ساخت و مرحلۀ جدیدی در تاریخ آن‌ها گشود. حالا «پازل» قفقاز در یک پیکربندی ژئوپلیتیکی اساساً متفاوت، انگلیسی-ترکیه‌ای چیده می‌شود…

(*)- این یک پروژۀ دیرینه است. در سال ۱۹۴۲، زمانی که مسیر عراق و ایران به یکی از مسیرهای اصلی برای تأمین محموله‌های متحدین به اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد، برنامه‌ریزی شد که راه‌آهن یولاخ-آقدام به استپاناکرت و سپس به لاچین گسترش یابد. و بیشتر از طریق سیونیک به جلفا یعنی، به ایستگاه بارگیری جلفای ایران برسد تا مسیر فراایرانی یک خروجی اضافی به ماوراء قفقاز و بیشتر به مناطق پشت جبهۀ اتحاد جماهیر شوروی داشته باشد. قرار بود این پروژه در سال ۱۹۴۲ -۱۹۴۳ اجرا شود، اما در نهایت ترجیح دادند یک بزرگراه فولادی در طول سواحل غربی خزر در امتداد خط کیزلار- آرتزیان- آقسرای- آستاراخان احداث کنند.

منبع مقاله ارسالی در اینجا