فاجعه فرونشست زمین در اصفهان
دکتر طاهره دادخواه
دانش و امید، شماره ۹، دی ۱۴۰۰

فرونشست زمین، پدیده‌ای محیط زیستی است که در سال‌های اخیر به چالشی بزرگ تبدیل شده است، زنگ خطر فرونشست زمین در استان اصفهان سال‌هاست که به صدا درآمده است و حالا با نمایان شدن ترک‌های بسیار بر سقف و دیوارهای منازل مسکونی علاوه بر کارشناسان، مردم عادی هم متوجه این خطر بسیار هولناک شده‌اند.

فرونشست چیست؟
بنا بر تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد.

فرونشست زمین چگونه اتفاق می‌افتد؟
در این پدیده پس از خروج آب از فضاهای خالی میان دانه‌های خاک در اعمال زمین و به دلیل وزن ستون خاک بالای آن به تدریج نشست زمین اتفاق می‌افتد. فرونشست می‌تواند منجر به درزها و شکاف‌هایی گاهی طولانی روی سطح زمین شود و باعث خرابی و خسارت سازه‌هایی که بر روی آن بنا شده است، گردد.

علت‌های ایجاد فرونشست
عوامل متعددی باعث ایجاد این پدیده می‌شود. از جمله: آب‌شدگی یخ‌ها و تراکم نهشته‌ها و حرکت آرام زمین و خروج گدازه‌ها، عملیات انسانی نظیر معدن‌کاری و یا برداشت آب زیرزمینی و نفت. غالباً فرونشست به دلیل برداشت بی‌رویه آب ذخیره شده در زیر لایه‌های خاک بروز می‌کند.

برخی از عوارض فرونشست زمین
فرونشست ناشی از استخراج منابع آب زیرزمینی می‌تواند خسارات اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی بالایی را در پی داشته باشد. از جمله می‌تواند باعث تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست و یا بیرون‌زدگی لوله جدار چاه‌ها، تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها و ایجاد اختلال در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، کاهش برگشت‌ناپذیر تمام یا بخشی از منابع مخازن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و سیلابی گردد. در نهایت موجب تخریب شریان‌های حیاتی زیرساخت‌ها و سازه‌های مهم می‌شود و بر روی زمین، المان‌های شهری، چون سازه‌های مسکونی و اداری و جاده و ریل و … تحت تأثیر این خمش‌ها، آسیب‌پذیر و گسیخته می‌شوند و از بین می‌روند و امکان بروز حوادث و فجایع در صورت واقع شدن در زیرسازه‌های حیاتی انرژی مثل پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها و خطوط انتقال انرژی مثل گاز و برق و تأسیسات حمل و نقل مانند خطوط راه‌آهن و فرودگاه‌ها، پل‌ها، جاده‌ها و صنایع و کارخانجات را به دنبال خواهد داشت.

نرخ فرونشست در ایران
نرخ فرونشست در دنیا 4 میلیمتر در سال است و در کشورهای پیشرفته این نرخ بحرانی قلمداد می‌شود. تحقیقات و بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی کشور نشان می‌دهد که به دلایل گوناگون نرخ فرونشست در ایران بسیار افزایش یافته و ده‌ها برابر نرخ فرونشست جهانی می‌باشد. از تعداد 609 دشت ایران حدود 500 دشت دارای آب شیرین هستند و همگی با تفاوتی کم و بیش دچار فرونشست شده‌اند. در این میان وضعیت دشت‌های استان اصفهان بحرانی‌تر از سایر است.

فرونشست در اصفهان
به گفته کارشناسان خطرناک‌ترین استان کشور به لحاظ فرونشست استان اصفهان می‌باشد. زیرا فرونشست به درون شهر نفوذ کرده است. از 35 دشت اصفهان، 27 دشت آن درگیر فرونشست است. برخی آثار فرونشست در دشت‌های مختلف اصفهان خطی، برخی شاخه درختی، برخی چند ضلعی است که این مجموعه آثار فرونشست در خاورمیانه و در دنیا کم‌نظیر است و امروز شاهد کلکسیون مخاطرات در استان اصفهان هستیم که روزبروز در حال افزایش است. در این میان شرایط دشت اصفهان، برخوار بسیار حساس و مخاطره‌آمیز است.

چرا فرونشست در دشت اصفهان برخوار حیاتی است؟
42 درصد جمعیت استان اصفهان و 50 درصد واحدهای مسکونی اصفهان که بالغ بر 816 هزار واحد مسکونی است و 41 درصد شبکه معابر شهری استان است و بیش از 6 هزار آثار تاریخی در این دشت مستقر است.
زیرساخت‌هایی نظیر پالایشگاه، سه فرودگاه، دو نیروگاه، و ورزشگاه در این دشت قرار دارند. و جمعیتی حدود دو میلیون و پانصدهزار نفر در آن ساکن هستند. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور نرخ سالانه فرونشست دشت اصفهان را 4/18 سانتیمتر اعلام کرده است. در حالیکه نشست مجاز برای ساختمان‌ها با پی منفرد و مصالح بنایی تقریباً 5/2 سانتیمتر است.

عامل اصلی فرونشست دشت اصفهان برخوار
سفره‌های آب زیرزمینی دشت اصفهان از طریق زاینده‌رود تغذیه می‌شوند، به علت خشکاندن و باز و بسته کردن ممتد جریان آب زاینده‌رود، این سفره‌ها تغذیه نمی‌شوند. لذا برای تأمین کمبود آب شُرب و ادامه فعالیت‌های معیشتی و اقتصادی، چاه‌های عمیق و نیمه عمیق حفره می شود و هر چه بیشتر لایه‌های زمین از آب تهی و سبب فرونشست می‌شود.

تاثیر فرونشست زمین بر آثار تاریخی
از سال 1379 با قطع شدن جریان دائمی زاینده‌رود و منقطع جاری کردن آب به بستر رودخانه، بخش شمالی پل‌های تاریخی بر روی زاینده‌رود بیشتر از بخش جنوبی سازه‌ها در حال فرونشست است که نوعی فرونشست نامتقارن است که خطرناک‌تر می‌باشد. در اثر تنش باز و بسته شدن آب زاینده‌رود و شوک به پل‌های تاریخی ایجاد شده است. ضخامت آبرفت زیر سی و سه پل 50 متر است و قابلیت نشست بین 10 تا 15 سانتیمتر را دارد. عمق آبرفت در میدان نقش جهان برابر 100 است، با توجه به افت سطح آب زیرزمینی که طبق آمار شرکت آب منطقه‌ای اصفهان هر سال سطح آبخوان بطور متوسط یک متر و در برخی مناطق مثل حبیب‌آباد حتی تا 2 متر در سال کاهش می‌یابد، حدود 40 تا 50 سانتی‌متر نشست زمین در نقش جهان را تجربه خواهیم کرد که بسیار بیش از حد تحمل سازه‌های تاریخی است. لذا بخش قابل توجهی از هویت نیاکان و هویت ملی ما که در این دیار قرار گرفته‌اند در معرض نابودی قرار دارند. آبخوان اصفهان حداکثر تا سال 1418 دیگر آبی نخواهد داشت. در دشت اصفهان برخوار به دلیل ریزدانه بودن رسوبات، وقتی مرگ آبخوان اتفاق بیفتد، دیگر قابل جبران نیست. 65 درصد از ذخیره آبخوان این دشت تاکنون برداشت شده است. و اگر با همین روند پیش برویم بین 8 تا حداکثر 18 سال دیگر آبی در آبخوان نخواهد بود و این یعنی مرگ اصفهان.

ریشه ایجاد فرونشست اصفهان در کجاست؟
ریشه این معضل در مدیریت کلان آب و حکمرانی آب است. در جدولی که وزارت نیرو برای تخصیص آب، در استان‌ها مشخص می‌کند، بین منابع و مصارف آب در استان اصفهان تعادل وجود ندارد و واقع‌بینانه و حقیقی تهیه نشده، منابعی را در حساب آورده که وجود خارجی ندارند از جمله (آب تونل سوم کوهرنگ، آب بهشت‌آباد) و بر اساس آنها مصارفی بدون پشتوانه تعیین شده است. همچنین تصویب قانون استانی شدن آب، مدیریت یکپارچه حوضه زاینده‌رود را بر هم زد و سبب شد در استان بالادست حوضه به صورت بی‌رویه آب برداشت شود. انتقال آب زاینده‌رود به یزد بدون تامین منبع آن ضربه دیگری بر زاینده‌رود رساند. در نتیجه در طی 22 سال اخیر در اکثریت طول سال رودخانه زاینده‌رود در استان اصفهان خشک گردید. در اثر آن، مصرف آب‌های زیرزمینی افزایش یافته است بدون آنکه آبخوان‌ها تغذیه شوند.

چه باید کرد؟
راه‌حل اصلی و اساسی، جریان دائمی آب در بستر زاینده‌رود است. فرصت بسیار کوتاهی باقی‌ مانده است و حکمرانی آب کشور باید به جِد موانع بر سر جریان دائمی زاینده‌رود را بردارد و با بازگرداندن آب‌هایی که در 22 سال اخیر از زاینده‌رود انتقال یافته و لغو تخصیص‌ها و بارگذاری‌های مغایر با قانون و همچنین اجرای ماده 44 قانون توزیع عادلانه آب، اصفهان را از مرگ نجات دهد.