چین و روسیه همچنان که انتظار میرفت در نشست اخیر شورای امنیت به قطعنامه ضدایرانی آمریکا رای منفی دادند علاوه بر اینکه دو قدرت شرقی موضع قاطعشان را در برابر تلاش تازه واشنگتن برای فعالسازی مکانیسم ماشه علیه جمهوری اسلامی ایران آشکار ساختهاند.به گزارش ایرنا،وزیر امور خارجه آمریکا پس از تلاشهای مکرر و بیحاصل برای صدور قطعنامهای ضدایرانی در شورای امنیت، درخواست بازگشت تحریمهای بینالمللی علیه ایران را به این شورا ارائه داد تا «مکانیسم ماشه» را علیه تهران به کار اندازد. البته این اقدام هم مانند تلاشهای پیشین از همان ابتدا با مخالفت اعضای برجام مواجه شد و سه کشور اروپایی عضو توافق هستهای اعلام کردند با واشنگتن همراهی نمیکنند. موضع مسکو و پکن نیز که از مدتها پیش مشخص و ناظر بر این بوده که آمریکا پس از خروج از توافق هستهای هیچ حقی برای استفاده از فرایندهای آن ندارد.اخیرا که شورای امنیت سازمان ملل برای رسیدگی به قطعنامه پیشنهادی آمریکا با هدف تمدید تحریمهای تسلیحاتی ایران تشکیل جلسه داد، این تلاش کاخ سفید با شکست مواجه شد. ۱۱نماینده حاضر در نشست به قطعنامه رای موافق ندادند و به رای ممتنع بسنده کردند اما همان طور که انتظار میرفت نمایندگان چین و روسیه با آن را مخالفت کردند؛ مخالفتی که افزون بر اهمیت برجام برای این دو عضو توافق، از نگاه برخی تحلیلگران بیارتباط با فشارهای کاخ سفید بر پکن و مسکو در دولت ترامپ نیست.
تعارضات بیپایان کاخ سفید و کرملین
از سال ۲۰۱۶که ترامپ بر کرسی ریاست جمهوری آمریکا تکیه زد، در صدد خروج از پیمانهای نظامی با روسیه برآمد. یکی از مهمترین و اثرگذارترین پیمانهایی که ترامپ مردادماه پارسال به آن پشت کرد و خارج شد، پیمان «منع تولید موشکهای هستهای میانبرد» (آیاناف) بود.بر اساس آن پیمان که در سال ۱۹۸۸به امضای «رونالد ریگان» رئیسجمهوری آمریکا و «میخائیل گورباچف» رهبر اتحاد جماهیر شوروی رسید، دو طرف متعهد شدهبودند از توسعه، تولید و استقرار موشکهای کروز یا بالستیک زمینی با برد بین ۵۰۰تا ۵۵۰۰کیلومتر خودداری کنند.به باور ناظران، ترامپ از آن جهت از آیاناف خارج شد که پیمان مذکور در تعارض با راهبرد اتمی آمریکا قرار داشت. پس از روی کار آمدن ترامپ، به دستور وی دکترین هسته ای جدید این کشور به دست «جیمز متیس» وزیر دفاع وقت آمریکا تهیه و در اختیار رسانهها قرار گرفت. در بخشی از دکترین اتمی دولت ترامپ، آمده که «برای مقابله با روسیه، زرادخانه اتمی آمریکا تنوع بیشتری پیدا میکند و بمبهای هستهای کوچکتر تولید خواهد شد.»بنابراین خارج شدن آمریکا از پیمان آیاناف در راستای تکمیل راهبرد هستهای آمریکا قابل ارزیابی است. ترامپ با متهم کردن روسیه به نقض این توافق به نوعی دستور تولید جنگ افزارهای جدید هستهای را صادر و تلاش کرد تا فعالیتهای موشکی و اتمی خود را موجه جلوه دهد.البته آمریکا قبل خروج از پیمان مذکور نیز بارها آن را نقض کردهبود. در همین ارتباط «میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در سازمانهای بینالمللی در وین، دی ماه پارسال در پیامی توئیتری نوشت: آزمایش موشک کروز میانبرد آمریکا که آگوست گذشته با پرتابگر۴۱-Mk پرتاب شد، مدرک دیگری است مبنی بر اینکه استقرار این پرتابگرها در رومانی نقض آشکار پیمان منع تولید موشکهای هستهای میانبرد توسط واشنگتن و آن هم مدتها قبل از خروج رسمی آمریکا از این معاهده است. همان طور که انتظار میرفت، آمریکا به محض خروج از پیمان نیز گامهای دیگری در مسیر آزمایش موشکی برداشت. آذرماه پارسال این کشور یک فروند موشک بالستیک زمینپایه را از پایگاه نیروی هوایی «واندنبرگ» در ایالت کالیفرنیا آزمایش کرد. آزمایش یک موشک کروز زمینپایه دیگر نیز با بُردی بیش از ۵۰۰کیلومتر (۳۱۰مایل) از دیگر اقدامات مخاطرهآمیز پنتاگون بود. علاوه بر استقرار نیروهای نظامی و سامانههای موشکی آمریکا در اروپا، پنتاگون در کشورهای دیگر از جمله خاورمیانه نیز فعالیت خود را افزایش داده که استقرار سامانه دفاع ضدهوایی پاتریوت در عراق و عربستان از آن جمله است. برخی آمارهای نظامی حاکی از حضور ۱۶۵هزار سرباز آمریکایی در ۱۵۰کشور جهان است و این کشور به استثنای خاک خود در پنج قاره جهان جمعا ۸۵۰پایگاه نظامی دارد. اینها همه واقعیاتی است که از نظر روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ نظامی در سطح بین الملل دور نمی ماند.رخداد دیگری که در هفتههای اخیر بر بیاعتمادی میان واشنگتن و مسکو دامن زده، خروج آمریکا از پیمان «آسمانهای باز» است. واشنگتن اول خردادماه مدعی شد که در واکنش به اقدامات روسیه، از پیمان آسمانهای باز خارج میشود. معاهده آسمانهای باز توافقنامهای بین ۳۴کشور جهان است که سال ۲۰۰۲به امضا رسید و به اجازه پرواز هواپیماهای تجسسی بر فراز مناطق کشورهای عضو این معاهده ارتباط مییابد.کارشناسان بر این باورند با توجه به اینکه معاهده مذکور برای ایجاد درکی متقابل و اطمینان به کشورهای امضاکننده درخصوص همه تحرکات و فعالیتهای نظامی که ممکن است سبب نگرانی آنها شود، امضا شدهاست، خروج آمریکا از آن بذر بیاعتمادی را خواهد کاشت. چرا که این معاهده به منظور افزایش اعتماد میان کشورهای عضو ناتو با بلوک شرق پس از جنگ سرد طراحی شدهبود که آن هم از سوی آمریکا بیاثر شد.در کنار مسائل امنیتی و نظامی، روسیه نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان از تحریم و تنگناهای اقتصادی آمریکا مصون نماندهاست. آمریکا از سال ۲۰۱۲چندین بسته تحریمهای اقتصادی علیه روسیه وضع کرد اما در سال ۲۰۱۴پس از الحاق کریمه اوکراین به خاک روسیه، تحریم ها شدت بیشتری به خود گرفت به طوری که امروز گفته میشود آمریکا به تنهایی بیش از ۸۵بسته تحریم اقتصادی علیه روسیه وضع کرده ضمن اینکه اروپا نیز در راستای همراهی با واشنگتن با برخی از این تحریمها همراه شدهاست. در همین پیوند «سرگئی لاوروف» وزیر امور خارجه روسیه تیرماه امسال در پرسش و پاسخ به خبرنگاران پس از نشست وزیران امور خارجه روسیه، هند و چین، اظهار کرد که «تحریمها علیه روسیه به اندازهای افزایش یافته که حساب آنها از دست ما هم در رفتهاست.»در ارتباط با برجام نیز روسیه همواره از این توافق حمایت کرده و در پی آن است تا با لغو تحریمهای تسلیحاتی ایران، توافقاتی در این زمینه با ایران منعقد کند؛ همان گونه که پیشتر ایران و روسیه در مورد موشکهای اس ۳۰۰به توافق رسیدند.
هراس آشکار آمریکا از قدرت نظامی و اقتصادی چین
در ارتباط با چین، آمریکا هر چند بیشتر بر اقتصاد پکن متمرکز است اما به توان نظامی و تسلیحاتی این کشور نیز بیاعتنا و بیتوجه نیست. «ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت خارجه روسیه دیماه پارسال اظهار کرد: دلیل واقعی خروج آمریکا از پیمان موشکهای میانبرد، توانایی موشکی چین است و روسیه تنها یک نقطه مناسب برای شکست این توافقنامه بود. سخنگوی وزارت خارجه روسیه اضافه کرد: بیشترین نگرانی آمریکاییها از جانب چین است. این نگرانی هم از لحاظ قدرت اقتصادی این کشور است و به همین دلیل ایالات متحده جنگ تجاری واقعی را علیه طرف چینی آغاز کرده و هم به خاطر قدرت نظامی رو به رشد پکن و تأثیر آن بر اوضاع منطقه است. در ارتباط با جنگ تجاری آمریکا با چین لازم به یادآوری است که دولت ترامپ از ابتدای روی کار آمدن در ژانویه ۲۰۱۷به رویکردی مقابلهجویانه با چین روی آورده که بخش عمده آن در حوزه تجاری بودهاست.آمریکا در بخش تجاری تعرفههای سنگینی علیه کالاهای چینی وضع کرده و پکن نیز دست به اقدامات تلافیجویانه زدهاست به عنوان نمونه تیرماه امسال وزارت بازرگانی آمریکا ۱۱شرکت چینی را به اتهام آنچه که نقش داشتن در نقض حقوق بشر در استان سینکیانگ چین خواندهاست، در فهرست تحریمهای اقتصادی قرار داد.
آمریکا و چین دی ماه پارسال متن یک توافق اولیه تجاری را امضا کردند و ترامپ از این توافق اولیه تجاری بهمثابه گامی مهم برای توافق تاریخی تجاری بین دو کشور یاد کرد. اما ناظران بر این باورند توافق اولیه تجاری بین آمریکا و چین، پیش از آنکه پیمان صلح و پایان جنگ تجاری بین دو کشور باشد، حکم آتشبسی موقت را دارد. این توافق اولیه هنوز با آنچه مد نظر ترامپ است، فاصله زیادی دارد.اختلاف آمریکا و چین در ماههای اخیر نیز به قدری بالا گرفته که کاخ سفید به بهانه پنهانکاری پکن در موضوع شیوع کرونا، دستور خروج از سازمان جهانی بهداشت را صادر کرد و تکهای از جورچین تعهدگریزیهای سریالی خود را در جای خود قرار داد .موضوع مهم و مورد بحث در این نوشتار، اختلاف آمریکا و چین بر سر توافق هستهای ایران است؛ توافقی که چین را به عنوان بزرگترین مشتری نفت ایران از خرید نفت کشور ما منع کردهاست. ضمن اینکه همکاری تهران- پکن در سایر زمینههاتحتالشعاع تحریمهای آمریکا قرار دارد؛ مسائلی که از نگاه کارشناسان بیارتباط با رای مخالف به قطعنامه پیشنهادی امریکا در شورای امنیت سازمان ملل نیست.
در همین ارتباط،نشریه آمریکایی به پیشبینی موضعگیری و اقدامات آتی کشورهای اروپایی، روسیه و چین در مقابله با ادامه تلاشهای دولت آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران پرداخت .به گزارش گروه بینالملل خبرگزاری فارس، نشریه آمریکایی «فارین پالیسی» در گزارشی به بررسی تلاش آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران و پیشبینی اقدامات بیشتر آمریکا پس از شکست در شورای امنیت، در هفتههای پیشرو پرداخت.در این گزارش آمده است: به تازگی تلاش آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل برای تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران با شکست مواجه و ایالات متحده به طرز خجالتآوری به انزوا کشیده شد. اما این مانع دولت ترامپ نشده و رئیسجمهور آمریکا طرح اسنپبک (مکانیسم ماشه) را به به سازمان ملل ارائه داد.
به نوشته فارین پالیسی، مانور آمریکا حول تحریم تسلیحاتی همیشه مقدمهای بوده برای هدفی بزرگتر: خراب کردن پلهای باقی مانده که به توافق هستهای ایران میرسند. دولت ترامپ به دنبال بازگرداندن تحریمها از طریق بندی در توافق هستهای ایران است، در حالی که دو سال قبل از این توافق خارج شد. از همین رو، این ادعای دولت ترامپ همانطور که انتظارش میرفت از سوی قدرتهای دیگر جهان به چالش کشیده شده است.از یک طرف، روسیه و چین بحثی فنی و قانونی را علیه حرکت آمریکا مطرح کرده و میگویند، آمریکا با خروج از توافق هستهای ایران حق خود برای اعمال مکانیسم ماشه را از بین برده است. این استدلال بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱شورای امنیت است که در برجام ذکر شده و بر اساس آن تنها کشوری که عضو توافق هستهای باشد، میتواند از مکانیسم ماشه استفاده کند. این موضعی قانونی است که حتی «جان بولتون» مشاور امنیت ملی سابق آمریکا که از مخالفان توافق هستهای ایران است و در دوره او آمریکا از توافق خارج شد، اخیراً آن را تایید کرد.بنابر این مطلب، در نهایت اما این مسئله بیشتر از این که دعوایی قانونی باشد، سیاسی است. جنبه سیاسی آن که به نظر میرسد بیشتر مورد حمایت کشورهای اروپایی است، این است که ایالات متحده فاقد مشروعیت توسل به این مکانیسم است زیرا انگیزه آمریکا در درجه اول صدمه زدن به توافق چند جانبه با ایران است و واشنگتن در دو سال گذشته تلاش کرده پایههای این توافق را تضعیف کند .
به گزارش این نشریه، مهمترین طرفی که سرنوشت این توافق را مشخص میکند، خود ایران است. ایران پیش از این به کارزار فشار حداکثری آمریکا با افزایش سطح غنیسازی اورانیوم و فراتر رفتن از سایر محدودیتها و همچین از طریق اقدامات دیگر پاسخ گفته است. اما واقعیتهای سیاسی و عملی ناشی از اسنپبک (بازگشت سریع تحریمها) بر محاسبات تصمیمگیرندگان در ایران اثر خواهد گذاشت و همینطور واکنش اعضای باقی مانده این توافق شامل فرانسه، انگلیس، آلمان، چین و روسیه بسیار مهم است. این کشورها همچنان متعهد به حمایت از توافق برای حفظ آن، دستکم تا انتخابات ریاستجمهوری آمریکا در ماه نوامبر هستند.در ادامه گزارش فارین پالیسی آمده است: آمریکا اکنون ادعا میکند میتواند ساعت را روی شمارش معکوس ۳۰روزه تنظیم کند (مهلتی که آمریکا با فعال کردن مکانیسم ماشه در اختیار سازمان ملل قرار میدهد) و بعد از آن تحریمهای سازمان ملل علیه ایران که به موجب برجام برداشته شده بود، باز میگردد. این شمارش عمداً طوری زمانبندی میشود که پایان مهلت ۳۰روزه قبل از اکتبر یعنی زمان انقضای تحریمهای تسلیحاتی ایران و قبل از آن باشد که روسیه ریاست شورای امنیت را عهدهدار میشود. ریاستی که میتواند موانع رویهای بیشتری مقابل واشنگتن قرار دهد.چیزی که بعد از اسنپبک اتفاق افتاد، صحنهای آشفته در سازمان ملل است که در آن اعضای شورای امنیت به سه گروه تقسیم میشوند:اول، ایالات متحده به دنبال یافتن جلب حمایت از طریق اعمال فشار سیاسی و اقتصادی خواهد بود، طوری که در پایان دوره ۳۰روزه برخی اعضای شورای امنیت با اعمال تحریمها موافقت خواهند کرد. آمریکا احتمالاً از حربه تهدید به استفاده از تحریمهای ثانویه مانند ۱۸ماه گذشته در مقابله با عدم اقدام کشورها برای اعمال اسنپبک، استفاده خواهد کرد. حتی اگر اغلب کشورهای جهان با این موضوع مخالف باشند که آمریکا حق اعمال تحریمها از طریق اسنپبک را ندارد، برخی کشورها ممکن است از ترس فشار اقتصادی آمریکا طرف این کشور را بگیرند.گروه دوم را چین و روسیه هدایت میکنند، دو کشوری که اکنون هم در مقابل آمریکا موضع گرفتهاند. این کشورها نه تنها با اجرای تحریمها مخالفت خواهند کرد، بلکه موانعی را هم مانند مسدود کردن انتصاب دوباره کمیتههای مرتبط سازمان ملل که بر اجرای چنین تحریمهایی نظارت دارند، ایجاد خواهند کرد. این گروه همچنین ممکن است به دنبال کشاندن این بحث به دیوان بینالمللی دادگستری در خصوص جنبه قانونی ادعای آمریکا باشد. گروه سوم را فرانسه، انگلیس و آلمان هدایت میکنند که همگی اتفاق نظر دارند که توافق ایران باید در بیشترین حد ممکن حفظ شود. بنابر این گزارش، این گروه تلاش خواهد کرد تا از تصمیمات درباره انجام اقدامات لازم برای اجرای تحریمهای سازمان ملل ممانعت کند. اما این کاری خیلی حساس است زیرا کشورهای اروپایی عادت ندارند آشکارا چارچوب الزامآور دستورالعملهای سازمان ملل را نادیده بگیرند و مایلند اقداماتشان را در مقابل خطر بیشتر از بین بردن اعتبار شورای امنیت متعادل کنند. اما در عین حال از هر راهکار موجود برای به تاخیر انداختن اجرای کامل تحریمها استفاده خواهند کرد تا برای متقاعد کردن ایران به خویشتنداری در واکنش به اقدامات آمریکا زمان بخرند. کشورهای هند، کره جنوبی و ژاپن احتمالاً از حامیان این رویکرد خواهند بود. کشورهای این گروه حتی ممکن است تا جایی پیش بروند که سیگنال سیاسی به ایران فرستاده و در بیانیهای مشترک از سوی اغلب اعضای شورای امنیت بگویند که تحریمهای بازگشته به صورت یکجانبه از سوی آمریکا بر اثر فعال شدن مکانیسم ماشه را به رسمیت نمیشناسند. نشریه آمریکایی در ادامه اینطور پیشبینی میکند: به عنوان بخشی از این رویکرد، ۲۷کشور عضو اتحادیه اروپا ممکن است فرایند مشورتی طولانی را درباره چگونگی و اصولاً اجرا یا عدم اجرای سریع تحریمها آغاز کنند. تحریمهای مجزای مرتبط با اروپا هم بعید است که تا زمانی که ایران رویکرد معمول را دنبال میکند، دوباره اعمال شوند. در این روند، اتحادیه اروپا باید تا جای ممکن فضا را برای نجات توافق ایران و ممانعت از اجرای دوباره تحریمها علیه ایران—دستکم تا مشخص شدن نتیجه انتخابات آمریکا باز بگذارد. بنابر این گزارش، تاکنون، طرفهای باقی مانده در برجام توانستهند معماری توافق را حفظ کنند، گرچه این بنا از درون خالی شده است.
چه کسی خاورمیانه را به سمت هستهای شدن میراند؟
معیارهای دوگانه کاخ سفید در قبال تسلیحات هستهای در خاورمیانه وضعیت پیچیدهای را در منطقه به وجود آورده است. تحلیلگران تضعیف رژیمهای عدم اشاعه و کنترل تسلیحات از سوی واشنگتن در کنار زرادخانه رژیم صهیونیستی را مهمترین تهدید برای موجودیت و امنیت منطقه ارزیابی میکنند.۷۵سال قبل و در تاریخ ۶ و ۹ اوت (۱۶ و ۱۹ مرداد) سال ۱۹۴۵ ارتش ایالات متحده به دستور مستقیم «هری ترومن» رئیس جمهوری این کشور برای نخستین بار از سلاح اتمیدر یک جنگ استفاده کرد و دو بمب را روی شهرهای هیروشیما و ناکازاکی انداخت. این فاجعه بشری اگرچه با پذیرش شکست از سوی توکیو ، به سرعت جنگ را به طور کامل به سود واشنگتن خاتمه داد اما ضمن برجای گذاشتن ویرانیهای گسترده و پیامدهای وحشتناک طولانی باعث شد بیش از ۲۰۰هزار ژاپنی در این دو انفجار جان خود را از دست دهند .نکته مهم و دردناک این موضوع اما آن است که اکنون کشوری که تنها استفادهکننده این تسلیحات به شدت مرگبار علیه اهداف انسانی بود خود به بزرگترین مدعی حوزه تسلیحات هستهای در جهان تبدیل شدهاست. ایالات متحده به عنوان فاتح جنگ جهانی دوم مجموعه اقداماتی را انجام داد تا هرچه بیشتر این توانایی به صورت انحصاری باقی بماند. تنها معدود کشورهای جهان توانستند به صورت مستقل یا با کمک دو ابرقدرت بزرگ دوران جنگ سرد این ظرفیت را به دست آورند.از آن زمان تاکنون رژیمهای کنترل تسلیحات و منع اشاعه تسلیحات هستهای در جهان دنبال شده اما سیاستهای قدرتهای بزرگ به ویژه ایالات متحده به نوعی موجب شکست تلاشها بوده است.البته واشنگتن در این دوره طولانی با هر ترفند قانونی و غیرقانونی برای بستن مسیر کشورهایی ناهمسو در کسب این فناوری حتی در حیطه صلح آمیز آن تلاش کرد. کاخ سفید بنابر صلاحدید خود به متحدانش همچون رژیم صهیونیستی در مسیر کسب و توسعه زرادخانه هستهای کمک کرد یا چشم خود را به روی فعالیت آنها بست. کاخ سفید اما نسبت به کشورهای غیردوست رویکردی تهاجمی و به شدت سختگیرانه در پیش گرفت.
معیارهای دوگانه کاخ سفید در خاورمیانه
اگرچه در مراسم سالگرد انفجار اتمی در هیروشیما بر این شعار تمرکز شد که «چنین فاجعهای هرگز نباید تکرار شود» اما تهدید سلاحهای هستهای هر روز جدیتر از قبل میشود و کشورهای بیشتری برای کسب سریع آن مسابقه میدهند. گویا این شعار تنها برای کشورهایی که در مقابل آمریکا قد علم میکنند به صورت تمام عیار اجرا میشود و در مقابل، هر کشوری که کاخ سفید تشخیص دهد اجازه دارد به صورت پیدا و پنهان آن را به دست بیاورد. نمونه بارز این رویکرد دوگانه و متناقض را در خاورمیانه به ویژه در مورد اسرائیل شاهدیم. جمهوری اسلامی ایران با وجود تاکید چند باره مبنی بر صلح آمیز بودن فعالیت هستهای با استناد به بعضی ادعاهای اثبات نشده غربیها درگیر این معیار دوگانه شدهاست. با این دیدگاه سختترین فشارها و تحریم علیه تهران به اجرا در میآید و پیش پا افتادهترین تجهیزات و اقلام آزمایشگاهی هم به ایران انتقال پیدا نمیکند. قطعنامههای گوناگون در شورای امنیت و آژانس بین المللی انرژی اتمی، تحریمهای حداکثری و حتی انجام اقدامات خرابکارانه سایبری و میدانی در کنار ترور دانشمندان هستهای با این هدف در دستور کار قرار گرفت تا ایران را از حق استفاده صلح آمیز از انرژی هستهای محروم کند.در حالی که مقامهای آمریکایی همیشه مدعیاند ممانعت از فعالیتهای ایران باعث جلوگیری از مسابقه تسلیحاتی در منطقه خاورمیانه میشود اما در قبال شرکای خود به ویژه رژیم صهیونیستی رویکرد کاملا متفاوتی را اتخاذ میکنند. سیاستهای یکطرفه کاخ سفید موجب شده است تا برخی کشورهای کوچک خاورمیانه هم برای کسب فناوری تولید تسلیحات جسورانهتر اقدام کنند. خبرگزاری «آناتولی» ترکیه در گزارشی عنوان داشت امارات متحده عربی و عربستان سعودی با بروز تمایلات هستهای خود به تنشها در خاورمیانه دامن میزنند.
اطلاعات