تفاوت معنی دار در دو سوی خلیج گواتر
تاملی بر مصایب استان سیستان و بلوچستان
محمد محبی
تأمین ۲۴/ روستاهای گواتر و پسابندر در نیمهٔ ایرانی این خلیج قرار دارند. ساکنان این روستا‌ها را مردم بلوچ با مذهب سنی حنفی تشکیل می‌دهند که عموماً به ماهی گیری و حصیربافی مشغول هستند.
گواتر به عنوان یکی از مراکز اصلی پرورش و صادرات میگو در ایران در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. البته وجود باند فرودگاه متروکهٔ انگلیسی‌ها در این خلیج، بیان‌گر این است که این منطقه در گذشته نیز روزگار پررونقی داشته است.
از خلیج گواتر که به سمت غرب حرکت کنیم به بندر چابهار می‌رسیم و اگر از همان خلیج به سمت شرق حرکت کنیم به بندر کراچی در پاکستان خواهیم رسید.
معمولاً در کشورهای پیشرفتهٔ جهان، بهترین و توسعه یافته‌ترین شهر‌ها در سواحل دریا‌ها و اقیانوس‌ها واقع شده‌اند؛ چرا که تجارت مهمترین دلیل تاسیس این شهر‌ها بوده است. اما در ایران شهرهای بزرگ و پیشرفته عمدتاً در همسایگی کویر و یا در کوهپایه‌ها بنا شده‌اند. شاید به دلیل سبک زندگی ایرانیان از هزاره‌های گذشته تا به حال که امنیت بر تجارت ترجیح داده شده است.
شوربختانه آن‌که محروم‌ترین استان‌های ایران در سواحل جنوبی ایران قرار دارند. عقب مانده‌ترین استان ایران از لحاظ اقتصادی، یعنی استان سیستان و بلوچستان، دارای یک خط ساحلی طولانی در دریای عمان است.
دریایی که به اقیانوس هند و به تمام آب‌های آزاد جهان وصل می‌باشد. این استان تا ۵۰ سال پیش بزرگ‌ترین انبار غلهٔ ایران بود و از برکت دریاچهٔ هامون بهره می‌برد ولی با خشک شدن تدریجی این دریاچه، به سمت عقب ماندگی محض حرکت کرد؛ در حالی که خط ساحلی این استان می‌توانست زمینهٔ توسعه اقتصادی را فراهم کند.
براساس آمارهای رسمی، نرخ بیکاری در این استان ۳۵ درصد است که رقم نگران کننده‌ای است. همچنین ۲۴ درصد کل جمعیت بی‌سواد ایران در استان سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند.
به راستی مشکل کجاست؟ برخی، اقلیم این استان و آب و هوای آن را دلیل اصلی عقب ماندگی ذکر می‌کنند. برخی هم بر این باورند که چون مذهب اکثریت مردم این استان، بخصوص بلوچ‌ها، با مذهب رسمی کشور متفاوت است، لذا حکومت‌های مرکزی، نسبت به توسعهٔ این استان بی‌تفاوت بوده‌اند.
اکثریت قاطع بلوچ‌ها، مسلمان اهل سنت و پیرو مذهب خنفی هستند. مسجد و دارالعلوم مکی زاهدان، می‌توان گفت که معتبر‌ترین مدرسهٔ علوم دینی اهل سنت در کل ایران است و طلبه‌هایی از سراسر ایران و حتی افغانستان و پاکستان و تاجیکستان، در آن مشغول به تحصیل هستند.
موسس این مدرسهٔ بزرگ، مرحوم مولوی عبدالعزیز ملازاده است که هنوز هم محبوب‌ترین رهبر دینی اهل سنت در ایران است. وی در سال ۱۳۵۸ نمایندهٔ استان در مجلس خبرگان قانون اساسی بود و در اعتراض به تصویب اصل ۱۲ قانون اساسی، از نمایندگی استعفا داد.
آن مرحوم بر این باور بود که در این اصل به جای آن‌که مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی اعلام شود، دین اسلام، به طور کلی دین رسمی تلقی شده و مذاهب شش گانهٔ جعفری و حنفی و مالکی و شافعی و حنبلی و زیدی، به طور مساوی به رسمیت شناخته شود.
مدیر فعلی این مدرسه که امام جمعهٔ کنونی اهل سنت زاهدان هم هست، مولوی عبدالحمید اسماعیل زهی است که داماد مرحوم مولوی عبدالعزیز هستند. ایشان فردی خوشنام، نه تنها در میان اهل سنت ایران بلکه در میان بقیهٔ قشرهای مردم ایران هستند. نقش او در آزادی مرزبانان ایرانی در سال ۱۳۹۳، بسیار چشمگیر بود.
هدف این نوشتار، نه طرح مشکلات سیستان و بلوچستان، بلکه پرداختن به یک مشکل اساسی است که اگر علاج و راه حل فوری برای آن پیدا و عملی نشود، می‌تواند به خسارت بزرگی منجر شود و آن مشکل عقب ماندن بندر چابهار از رقیب پاکستانی خود است.
دولت پاکستان در سمت شرقی خلیج گواتر در حال ساخت یک بندر عظیم است که اگر ساخت آن تکمیل شود، می‌تواند نقش استراتژیکی بندر چابهار را به طور کامل تحت الشعاع قرار دهد. در ادامه به جزییات کامل این امر خواهیم پرداخت.
بندر کراچی و بندر گواتر، تهدید یا فرصت برای چابهار؟
کراچی بزرگ‌ترین شهر پاکستان و مرکز استان سند این کشور است. این شهر در ناحیهٔ جنوب شرقی پاکستان بر کرانهٔ دریای عمان واقع شده و در شمال غربی دلتای سند قرار گرفته است.
طبق آمار منتشره از سازمان ملل متحد، جمعیت کراچی در سال ۲۰۱۴ میلادی ۱۲۸۱۹۰۰۰ نفر بوده است که از این لحاظ پرجمعیت‌ترین شهر پاکستان و سیزدهمین شهر پرجمعیت جهان محسوب می‌گردد.
لقب این شهر «شهر قائد» است که منظور از قائد، محمدعلی جناح بنیانگذار پاکستان است. کراچی مرکز مالی و بازرگانی و بزرگ‌ترین بندر پاکستان است.
جمعیت شهر کراچی مانند بسیاری از شهرهای دیگر پاکستان در ابتدا کم بود و پس از اینکه به پایتختی پاکستان برگزیده شد، جمعیتش چند برابر شد؛ جمعیت این شهر از حدود ۵۷ هزار نفر در سال ۱۸۵۶ میلادی به بیش از دوازده و نیم میلیون نفر در سال ۲۰۱۴ رسیده است.
یعنی در طی ۱۵۲ سال بیش از ۱۲ میلیون نفر به جمعیت این شهر (عمدتاً به دلیل مهاجرت) افزوده شده است. این شهر به تعبیری، پایتخت اقتصادی کشور پاکستان است. علیرغم آن‌که اقتصاد کشور پاکستان در مرحلهٔ گذار از یک کشور عقب مانده به سمت یک کشور در حال توسعه است، ولی این بندر نسبت به نقاط دیگر پاکستان از آبادانی و رفاه نسبی برخوردار است.
اما بندر گواتر در منتهی الیه جنوب غربی پاکستان و در ساحل خلیج گواتر در دریای عمان قرار گرفته است. فاصلهٔ این بندر تا کراچی مرکز ایالت سند ۸۰۰ کیلومتر است.
به دلیل شرایط خاص آب و هوایی منطقه که گرم و بیابانی است و فاصلهٔ زیاد آن با مراکز سیاسی، اقتصادی و جمعیتی پاکستان و همچنین محدود شدن کلیهٔ فعالیت‌های اقتصادی و تجاری پاکستان به بندر بزرگ و استراتژیک کراچی، توسعهٔ بندر گواتر در گذشته مورد بی‌توجهی مقامات پاکستانی قرار گرفته بود.
اما از ۱۹۹۵، توسعهٔ این بندر به دلیل برخورداری از سواحل عمیق مورد توجه قرار گرفت ولی به دلیل فقدان منابع مالی تا سال ۱۹۹۹ این مسئله به تعویق افتاد. از سال ۱۹۹۹ مجدداً توسعهٔ این بندر و این بار در قالب ایجاد بندر آزاد به سبک مناطق آزاد چین در دستور کار قرار گرفت که با رایزنی مقامات پاکستانی، چینی‌ها علاقمند به همکاری و سرمایه گذاری در این بندر شدند.
توافقات اولیه و کلی در این باره در سفر سال ۲۰۰۰ نخست وزیر چین به پاکستان و دیدار وی از منطقه انجام گرفت و نهایتاً در فوریه سال ۲۰۰۲، توافقنامهٔ نهایی مشارکت و سرمایه گذاری چین در توسعه و تجهیز این بندر در جریان سفر یک گروه چینی متشکل از وزیر ارتباطات و مدیرعامل بنادر و کشتیرانی چین به پاکستان به امضای طرفین رسید.
مشارکت و سرمایه گذاری چینی‌ها در دو طرح تعریف شده است. طرح اول، ایجاد منطقهٔ آزاد تجاری و صنعتی گواتر و طرح دوم ایجاد بزرگراه ساحلی مکران است. (مکران نام ایرانی دریای عمان است)
عملیات اجرایی منطقهٔ آزاد گواتر آغاز شده است و هزینهٔ اجرایی آن تا تکمیل طرح در حدود ۱۱۶۰ میلیون دلار در دو فاز پیش بینی گردیده است. احداث جاده، تغییر شیوهٔ سنتی زندگی مردم محلی، ایجاد نیروگاه برق، تامین گاز مورد نیاز، اتصال منطقه به شبکهٔ ریلی کشور و ایجاد بندرگاه‌های مجهز، از جمله برنامه‌های دست اجرا است.
در فاز اول، سه بندرگاه بزرگ با تجهیزات مورد نیاز به ظرفیت پذیرش کشتی‌های ۵۰ هزار تنی ایجاد خواهد شد و در حال حاضر کانالهای مربوطه به طول ۵ کیلومتر توسط متخصصین چینی لایروبی شده است.
این بندرگاه‌ها هر یک به طول ۲۰۰ متر با ۳۵۰ متر محوطه و ۵/۱۱ متر آبگیری در طول ۳۶ ماه ساخته می‌شوند که امکان بهره برداری سریع‌تر از آن نیز وجود دارد. هزینهٔ اجرایی این فاز در حدود ۲۵۰ میلیون دلار پیش بینی شده است که ۱۹۸ میلیون دلار آن را چینی‌ها و مابقی را دولت پاکستان می‌پردازند.
در فاز دوم، ایجاد ۱۰ بندرگاه با دو پایانه بزرگ نفتی و یک پایانه کانتینری پیش بینی شده است. این تأسیسات قابلیت پذیرش کشتی‌های با ظرفیت صدهزار تن و تانکرهای نفتی ۲۰۰ هزار تنی را خواهند داشت. اجرای این طرح‌ها، بندر آزاد گواتر را به یکی از فعال‌ترین و مهمترین مراکز تجاری و نفتی آسیا تبدیل خواهد کرد.
نکته قابل توجه اینکه، سلطان نشین عمان نیز علاقمندی خود را برای مشارکت در این طرح اعلام کرده است و براساس موافقت‌های به عمل آمده، سلطان عمان ۷ میلیون دلار برای ایجاد و تجهیز نیروگاه برق این بندر کمک خواهد کرد. آمریکا و آلمان نیز از دیگر کشورهای سرمایه گذار در این بندر به شمار می‌آیند.
طرح دوم، احداث بزرگراه مکران است که از جمله طرح‌های تکمیلی بندر آزاد گواتر به شمار می‌رود. این بزرگراه ۸۰۰ کیلومتری در حاشیه ساحل جنوبی پاکستان احداث می‌شود و بندر گواتر را به بندر کراچی متصل می‌سازد. اجرای این طرح نیز با کمک چینی‌ها در چهار فاز و در مدت ۳۶ ماه پیش بینی شده که فاز اول آن به طول ۲۰۰ کیلومتر پایان یافته است.
توسعه و تجهیز بندر گواتر و تبدیل آن به یک منطقه آزاد تجاری و صنعتی، در حال حاضر به نماد دوستی چین و پاکستان تبدیل شده است. به نظر می‌رسد با توجه به حجم گسترده همکاری‌های اقتصادی دو کشور، اجرای طرح‌های اقتصادی مشترک و سرمایه گذاری عظیم چینی‌ها در پاکستان، اسلام آباد به متحد اقتصادی و تجاری پکن در جنوب و غرب آسیا تبدیل شود. بدون تردید این همکاری‌ها با توجه به روند رو به رشد موقعیت چین در اقتصاد جهانی افزایش می‌یابد.
تاثیر ایجاد بندر گواتر بر بندر چابهار
عینی‌ترین و مهمترین اثر منفی این طرح، تضعیف ماهیت وجودی منطقهٔ آزاد چابهار در جنوب شرقی ایران است. بدون تردید در شرایط کنونی، گواتر مهمترین و قوی‌ترین رقیب تجاری و اقتصادی چابهار به شمار می‌آید.
با وجود اینکه منطقهٔ آزاد چابهار نزدیک به یک دهه است که فعالیت خود را آغاز کرده اما به دلایل مختلف از جمله مشکلات زیر ساختی نظیر فقدان سیستم حمل و نقل ریلی و جاده‌ای و هوایی مناسب، نتوانسته است موفقیت چندانی در تجارت و ترانزیت کالا از و به کشورهای افغانستان و آسیای مرکزی پیدا کند.
در شرایط کنونی با توجه به کندی توسعهٔ زیر ساخت‌های منطقه به دلیل کمبود اعتبارات و مشکلات خاص دیگر، چشم انداز این بهبود موقعیت در میان مدت چندان امیدوار کننده به نظر نمی‌رسد.
این وضعیت به گونه‌ای است که چابهار با توجه به اهمیت استراتژیک آن هنوز در اقتصاد ملی نیز موقعیت واقعی خود را به دست نیاورده است.
در این شرایط و با توجه به حضور یک قدرت اقتصادی جهان در بندر گواتر و سرمایه گذاری عظیم در آن و همچنین با توجه به سرعت عمل زیاد در اجرای طرح‌های زیرساختی (حداقل تا ۵ سال آینده)، به نظر می‌رسد منطقهٔ آزاد چابهار از گردونهٔ رقابت عقب افتد و مزیت نسبی خود را در ترانزیت کالا به افغانستان و آسیای مرکزی از دست بدهد.
به طور طبیعی، علاوه بر چین و پاکستان، افغانستان نیز می‌تواند از منافع ترانزیت کالا به آسیای مرکزی بهرهٔ لازم را ببرد و بنابراین مشوق این امر است.
این مهم در سطح کلان‌تر، طرح استراتژیک محور شرق را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد. مزیت قابل توجه و مهم بندر گواتر در مقایسه با چابهار نزدیکی این بندر به کراچی واتصال آن از طریق بزرگراه مکران است.
بدون تردید، نزدیکی واتصال پایتخت اقتصادی پاکستان به گواتر، عامل بسیار مهمی در توسعه و تجهیز این بندر می‌باشد. از سوی دیگر ایجاد بندر آزاد گواتر باعث جذب و تمرکز فعالیت‌های اقتصادی و تجاری بسیاری از کشور‌ها در این بندر با توجه به سرعت عمل در فرآیند توسعه و تجهیز زمینه‌های ارتباطی آن می‌باشد.
یکی از الزامات توسعهٔ اقتصادی و تجاری منطقهٔ خلیج فارس، وجود یک مرکز تجاری در سواحل شمالی آب‌های دریای عمان می‌باشد. چابهار و گواتر بهترین موقعیت را برای این مهم دارند. بدون تردید هر یک از این دو منطقه که سریع‌تر به نتیجه برسند و از امکانات و تسهیلات بیشتری برخوردار گردند، بیشتر می‌توانند فعالیت‌های اقتصادی و تجاری را جذب کند.
علاوه بر موارد فوق، به طور طبیعی ایجاد پایگاه نظامی و تجهیز نیروهای دریایی و هوایی پاکستان و چین در کنار مرزهای آبی و خاکی ایران، حساسیت‌ها و آسیب پذیری‌های خاص خود را همراه دارد.
بندر چابهار، ظرفیت‌ها و دلایل توسعه نیافتگی آن
چابهار با قرارگرفتن در کنار ساحل دریای عمان، وسعت ۲۵ هزار کیلومتر را داراست که ۱۳۰ کیلومتر آن مرز خاکی است. این بندر با ۲۳۰ هزار نفر جمعیت از پنج بخش مرکزی، کنارک، پلان، دشتیاری و زرآباد تشکیل شده و دارای سه شهر کنارک، ونگور و چابهار، همچنین ۱۱ دهستان و ۶۲۰ پارچه آبادی است که ۳۳ درصد آن شهرنشین و ۶۶ درصد آن ساکن روستا هستند.
بندر زیبای چابهار گرچه شاید در نخستین نگاه، ناحیه‌ای محروم فاقد جاذبه‌های گردشگری و پیشینهٔ تاریخی به نظر آید؛ اما واقعیت آن است که این ناحیه دارای بهترین کرانهٔ اقیانوسی کشور و معتدل‌ترین هوای جنوب کشور است و پتانسیل توسعهٔ همه جانبه را دارد. گل‌فشان‌ها، سواحل صخره‌ای و زیبا، مساجد زیبای محلی، بافت سنتی و زندگی دیدنی بلوچ‌ها با کپرهای خود، درخت انجیر، معابد و آثار فراوان تاریخی از جمله جاذبه‌های توریستی این بندر زیبا هستند.
از سوی دیگر چابهار این قابلیت را دارد که به کانون اصلی ترانزیت و قطب توسعه محور شرق شود. تپه‌های گل‌فشان به عنوان پدیده‌ای کمیاب در سطح جهان در شمال غربی منطقهٔ چابهار واقع شده‌اند. سه تپهٔ گل‌فشان در فاصلهٔ دو دشت کهیر و تنگ در ۲۰ کیلومتری روستای کهیر و در مسیر جادهٔ تنگ، گالک در شمال غرب منطقهٔ چابهار واقع شده‌اند. میانگین ارتفاع این سه تپه ۱۰ تا ۳۰ متر است.
از این تپه‌ها مانند آتشفشان حباب‌هایی از گل، لای، آب و گاز هر ۳۰ تا ۳۶ ثانیه یکبار خارج می‌شود، این گل‌ها طوسی رنگ و فشرده هستند و طعمی شور دارند و چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره و بیشتر گردشگران وارد شده به چابهار از این پدیده زیبای طبیعی دیدن می‌کنند.
به دنبال تصویب تبصرهٔ ۱۹ قانون برنامهٔ ۵ سالهٔ اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در سال ۱۳۶۸ به دولت اجازه داده شد تا حداکثر در ۳ نقطهٔ مرزی کشور، منطقهٔ آزاد تجاری و صنعتی ایجاد کند، البته پیش از این تاریخ در کیش و قشم با توجه به زیر ساخت‌های موجود حرکت‌هایی در این زمینه آغاز شده بود.
اما به طور رسمی در سال ۱۳۶۹ این دو منطقه به عنوان مناطق آزاد انتخاب شدند و در اردی‌بهشت ماه سال بعد چابهار نیز به جمع مناطق آزاد پیوست و به دنبال آن ۱۴ هزار هکتار از اراضی شرق خلیج چابهار به عنوان منطقهٔ آزاد تعیین شد.
انتخاب این منطقه به عنوان آزاد، تحولی در کارکردهای اقتصادی و فرهنگی منطقه از خود به جای گذاشت و این منطقه تبدیل به شاخص فعالیت‌های اقتصادی و عمران آن شد؛ هر چند که اهمیت لازم به سایر بخش‌های منطقه داده نشده و بافت قدیمی شهر از مسائلی هم‌چون بهداشت، فقر و نبود آب آشامیدنی لوله‌کشی و حتی از محرومیت از ابتدایی‌ترین ملزومات زندگی یک شهر متوسط رنج می‌برد.
عدم توفیق نسبی منطقه آزاد تجاری- صنعتی چابهار در زمینهٔ جذب سرمایه‌ها اعم از داخلی و خارجی ناشی از وجود عوامل کلی چون، فقدان امکانات زیربنایی، عدم وجود زیرساخت‌های اساسی، نبود خدمات عمومی مناسب، محدودیت نارسایی و عدم شفافیت و صراحت‌های قانونی در قوانین و مقررات مرتبط با سرمایه‌گذاری در منطقهٔ آزاد چابهار، فقدان سازمان اجرایی مناسب و عدم برخورداری از سطح مدیریت اجرایی قوی و کارا در منطقهٔ آزاد تجاری- صنعتی چابهار و تاثیرات سوء ناشی از اتخاذ بعضی از خط مشی‌ها و سیاست‌های کلان اقتصادی دولت در سطح ملی که بخشی از آن به منطقهٔ آزاد چابهار باز می‌گردد، است.
عدم صراحت‌های قانونی، انعطاف ناپذیری، محدودیت نارسایی و فقدان کارایی و پویایی پاره‌ای از قوانین و مقررات در ارتباط با این منطقهٔ آزاد به عنوان دومین عامل بزرگ بر سر راه جذب سرمایه در آن است.
عدم تضمین و ضمانت کافی از سوی قوانین و مقررات برای حفاظت از حقوق مالکیت در مقابل مصادره و ملی کردن اموال سرمایه‌داران، مشخص و شفاف نبودن مشوقات مالی برای موسسات و شرکت‌های سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی در قوانین، وجود ابهامات فراوان در تفسیر اصول قانون اساسی مرتبط با نحوهٔ حضور و اعطای امتیاز به سرمایه‌گذاران خارجی مانند تفسیر اصل ۸۱ قانون اساسی مبنی بر ممنوعیت اعطای امتیاز تشکیل شرکت‌ها به خارجیان و تفسیر اصل ۱۳۹ قانون اساسی در خصوص چگونگی حل اختلافات بین طرفین سرمایه گذاری از جمله مشکلات موجود در قوانین و مقررات می‌باشد که هر کدام به نحوی در جذب سرمایه‌ها در مناطق آزاد موثرند.
برای شروع، الان هم دیر است
در انتخابات ریاست جمهوری در خرداد ۱۳۹۲، مردم شهر چابهار، ۹۵ درصد به آقای حسن روحانی رای دادند. یکی از بالا‌ترین میزان رای به اصلاح طلبی در ایران. این مسئله نشانگر آن است که مردم این خطه علیرغم محرومیت‌های زیاد به مشی مسالمت آمیز باور دارند. اکثریت مردم این شهر اهل سنت حنفی هستند همانند بقیهٔ مناطق بلوچ نشین ایران.
مولوی عبدالرحمن ملازئی معروف به «سربازی»، امام جمعه‌ی اهل سنت چابهار و مدیر و مؤسس جامعه الحرمین الشریفین چابهار، از علمای خیرخواه منطقه است.
همانطور که در سطور فوق ذکر شد، اگر توسعه بندر گواتر پاکستان به مراحل پایانی خود برسد، بندر چابهار موقعیت متزلزل کنونی خود را هم از دست خواهد داد. پس برای شروع همین الان هم دیر است. لذا یک عزم ملی و تلاش دلسوزانه را می‌طلبد
در این شرایط لازم است با درک دقیق و واقعی شرایط در حال ظهور، توسعه و تجهیز منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار جدی گرفته شود. تثبیت شرایط کنونی، ماهیت وجودی منطقه آزاد چابهار در خطر قرار می‌دهد.
پیشنهاد می‌شود با بهره گیری از تجربه پاکستان در بندر آزاد گواتر، زمینه فعالیت و مشارکت قدرت‌های اقتصادی در چابهار فراهم گردد و با در نظر گرفتن اعتباری خاص و قابل توجه، طرح‌های زیر ساختی از جمله سیستم حمل و نقل ریلی، جاده‌ای و هوایی و همچنین تجهیز بندرگاه‌های منطقه جدی گرفته شود.
چابهار در مقایسه با دو منطقه آزاد دیگر از مزیت بیشتر و حساستری به لحاظ ترانزیت کالا به افغانستان و آسیای مرکزی برخوردار بود. بدون تردید، اگر چابهار توانسته بود در طول یک دهه گذشته جایگاه واقعی خود را در تعاملات اقتصادی و تجاری منطقه پیدا کند، بندر گواتر نمی‌توانست به عنوان یک رقیب جدی خود را نشان دهد.
در هر حال جدای از پیشنهاد فوق، لازم است برنامه ریزی‌های میان مدت و بلندمدت منطقه آزاد چابهار با توجه به شرایط ایجاد شده انجام گیرد و به نوعی زمینه همکاری دو منطقه فراهم شود. این مهم الزاماً نیازمند یک عزم ملی و همه جانبه است.
منابع:
افشار، ایرج، سیستان و بلوچستان نامه، تهران، نشر کتابدار، ۱۳۹۰
سلطانی، علیرضا، توسعهٔ بندر آزاد گوادر: همکاری چینی – پاکستانی و آثار آن بر ایران، گزارش راهبردی، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۱
عرشیان، ابوذر، چابهار نگین شرق جمهوری اسلامی ایران، تهران، نشر اعتدال، ۱۳۸۸
محمدی، ناصر، جغرافیای کشورهای همجوار: پاکستان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۵
محمودزهی، موسی، ایین‌ها، باور‌ها و فرهنگ بلوچستان، تهران، نشر آبنوس، ۱۳۹۱
برنامهٔ پنج‌ساله اول توسعه، سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران
منبع: ماهنامه حقوقی خط صلح
مجله هفته - مجله سیاست بین المللی - سال هفدهم 
ادامه..سوم اگر به منابع چینی در این خصوص مراجعه شود بندر گوادر که مهمترین بندر(به لحاظ طبیعی وموقعیتی)در کل سواحل مکران است، بعنوان مهمترین مرکز صادرات چین به خاورمیانه و افریقادر نظر گرفته شده و این بندر رقیب دبی خواهد بود نه چابهاروکراچی.واصولا در ادبیات جمهوری اسلامی حقیر شمردن رقیب ظاهرا یا اصل شده است.تنها مانع پیش روی که عامل کندضرب اهنگ حرکت ان شده اند تابحال گروه های مسلحی هستند که توسط کشورهای عربی و ایران در این منطقه جهت ایجادوتولید ناامنی دربلوچستان پاکستان ساخته شده اند.اما چین که سرمایه گذاریهای چندین میلیارد دلاری (بیش از چهل میلیارددلار) در این بندر انجام داده و اتوبان چین- گوادر نیز عملیات اجرائی اش هم شروع شده است. و چین قید کرده که گوادر نمایشگاه دائمی کالاهای چین در منطقه خواهد بود.و ایران اگر همکاری کردتامین انرژی این منطقه و ترانزیت کالا به ترکیه و اروپا را برعهده بگیرددر غیراینصورت گاز ترکمنستان و روسیه با خطوط لوله این نقش را برعهده خواهند گرفت ولی متاسفانه مسئولین ایران ظاهر همیشه در از دست دادن فرصتها خبره اند.
لایکلایک
با توجه به موضوع این مقاله کلمه گواتر اشتباه است. اصل آن گوادر است، گواتر در خاک ایران است و یک بندرکوچک که بعداز تقسیم بلوچستان بین انگلیس وایران به بعد بوجود امده و بندر گوادر قدیمی ترین بندر بلوچستان و مهمترین بندر آن از چند هزار سال پیش تاکنون بوده و در ادبیات بلوچی فقط کلمه گوادر استفاده شده است،دوم که مقایسه کراچی با چابهار مقایسه لیورپول بامثلا میناب است،و حداقل 80درصد موارد ذکر شده در این مقاله صحت ندارد و بیشتر منابع ذکرشده منبع نیست که فرمایشی است و کذب محض هستند.
لایکلایک