تجارب چپ بین الملل – چپ در صحنه

توجه انتشار این مقاله به معنی تائید محتوی آن از سوی مجله هفته نمی باشد، انتشار این مقاله در چارچوب دامن زدن به مباحثات تجارب چپ بین الملل صورت می گیرد.

کمال اطهاری

کوخ

موضوع این یادداشت دعوت به مطالعه تجربه ی کشور برزیل برای یافتن راهبردهای توسعه ی اجتماعی و سیاسی کشور خودمان است. چرا که گذشته از نقاط ضعفی که بی­شک در آن وجود دارد،  اکنون برزیل مشخصات پایه‌ی یگ الگوی توسعه ای را- از وجوه مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی – در مقایسه با دیگر کشورهای جهان دارد. چرا که می­دانیم برزیل در زمان بحران اقتصادی کنونی جهانی بیشترین رشد اقتصادی را داشته و اکنون در کنار چین و هند جزو قدرت­های درجه اول اقتصادی جهان محسوب می­شود. از سوی دیگر، از لحاظ اجتماعی نیز توانسته مقولات نوینی رامانند «حق به شهر» به حقوق اجتماعی خود در قانون اساسی بیفزاید.  همچنین می­توان به معرفی شهر سبز «کوریچیبا» اشاره کرد و یا سامان‌دهی و تواناسازی سکونت گاه های غیر رسمی در چارچوب «بودجه­ریزی مشارکتی»، که همگی مانند حق به شهر  در اسناد سازمان­های بین المللی الگوبرداری شده است،

برزیل به لحاظ سیاسی نیز بدون اینکه در این حوزه تنش­زایی کند از احترام ونفوذ بین­المللی برخوردار است، بطور مثال شهر پورتوآلگره به عنوان مرکز مقابله با جهانی سازی شناخته شده است. همچنین در سطح بین المللی کشور مستقلی محسوب می شود ودر لیست 20 کشور جهان که تصمیمات اساسی اقتصادی را درسطح جهان می گیرند حضور دارد و کاندید حضور در شورای امنیت سازمان ملل است. همه این ها پس از حاکمیت چپ بر صحنه سیاست برزیل رخ داده است، بطوری که در  انتخابات اخیر، سه حزبی که رقابت اصلی را شکل دادند به ترتیب حزب کارگران برزیل، حزب سوسیال دموکرات برزیل و حزب سبز برزیل بودند و در نهایت خانم دیلما روسف (پارتیزان در دوره دیکتاتوری) از حزب کارگران توانست پیروز شود.یعنی تمام توسعه اقتصادی-اجتماعی و رشد اقتصادی بالایی که برشمردیم از طریق احزابی چپ میسر شده که خارج  از چارچوب­ نظم جهانی مطلوبِ نو محافظه­کاران یا نولیبرال­ها قرار دارند، وازین رو  آن چه در مورد برزیل در رسانه­هایشان می­بینیم، تنها خبر است نه تحلیل.

مقایسه برزیل با کشورهایی که شاید در نگاه نخست هم تراز آن به نظر برسند،  پذیرفتن برزیل را به عنوان الگوی قابل مطالعه را آشکارتر می کند.مثلا چین هنوز خود را سوسیالیستی میداند و رشد اقتصادی بالا دارد، ولی دموکراتیک نیست، و یا کشوری مانند کوبا که مستقل بوده و توسط شخصیت قابل احترامی  مثل فیدل کاسترو علیه سرمایه­داری و سیاست های امپربالیستی مبارزه کرده،  اما  حالا حدود 50 سال پس از حکومتِ او، کوبا کشوری فقیر است و حتی ثبات سیاسی اش هم پس از رفتن کاسترو چندان اطمینان بخش نیست.  هند نیز هرچند کشوری عظیم است که بزرگ ترین دموکراسی جهان را دارد اما نتواسته به اندازه برزیل الگوهای بدیع معرفی کند، همچنین نزاع مابین احزاب راست گرا با جریانات ملی و عدالت خواه تر مثل حزب کنگره، برای سپردن کشور به سرمایه­داریِ جهانی بارز است. مقابله با فقرنیز در هند با وجود کوشش ها و ابتکاراتی که در دوره هایی داشتند به اندازه برزیل استحکام و جاافتادگی ندارد. مقولاتی که برشمردیم این شایستگی را به برزیل می دهد که خوب شناخته شود و فرآیند رسیدن به این جایگاهش می‌تواند برای آسیب شناسی فرآیندی که کشورهایی نظیر ایران یا دیگر کشورهای توسعه­یابنده در جهت معکوس پیموده اند، مفید باشد.

کشور برزیل در سال 1822  استقلال پیدا می کند و در آن پادشاهی مشروطه ایجاد می شود، در  سال1889 به جمهوری تبدیل می­گردد. اما دیری نمی­پاید که مانند سایر کشورهای امریکای لاتین، تحت حکومت ژنرال­ها در می آید و دموکراسی از بین می رود، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم که امریکای لاتین به حیاط خلوت امریکا بدل می­شود. البته در کودتاهای نظامی که در برزیل صورت گرفت گاهی ژنرال های چپ و پوپولیست هم به قدرت رسیدند. اما این روند کم و بیش در همه کشورهای آمریکای لاتین رخ داد. آنچه برزیل را از سایر کشورهای آمریکای لاتین و نیز اکثر کشورهای توسعه یابنده متمایز می­کند، دستیابی به دموکراسی و رشد پایدار اقتصادی و ثبات سیاسی در حال حاضر است، که مدیون به صحنه آمدن چپ در این کشور بوده است. پیشینه و پشتوانه رسیدن به این جایگاه را می­توان بطور فشرده به صورت زیر بیان نمود:

 بی شک ریشه اروپائی برزیل (برزیل مستعمره پرتغال بود) در آشنائی روشنفکران و فعالان سیاسی آن با دانش اجتماعی جدید تاثیر داشت، اما این درباره دیگر کشورهای آمریکای لاتین نیز صادق بود. آن چه که روشن است روشنفکران آمریکای لاتین در نیمه دوم قرن بیستم با ولع به جذب و هضم دانش موجود در جهان در زمینه اقتصادی و اجتماعی پرداختند. در این میان سازمان ملل در سال 1948 کمیسیون اقتصادی آمریکای لاتین (ECLA و بعدا ECLAC) را تاسیس کرد که با به ریاست رسیدن رائول پربیش (Prebisch، اقتصاددان آرژانتینی واضع نظریه اقتصادی ساختارگرا)  در آن، نقش مهمی در راهبری رادیکال کشورهای توسعه­یابنده نیز بازی نمود. این کمیسیون در سال 1962 موسسه برنامه­ریزی اقتصادی و اجتماعی آمریکای لاتین (ILPES) را تاسیس کرد که نقش مهمی را در پرورش نظریه­پرداران آمریکای لاتین داشت. در همین چارچوب بود که در دهه 1960 نظریه وابستگی (dependency theory) شکل گرفت، تا توسط کسانی چون فرناندو هنریک کاردوزو (Cardoso) و انزو فالتو (Faletto) در کتاب معروفشان «وابستگی و توسعه در آمریکای لاتین» نقد شود.

می­دانیم در دوره ریاست جمهوری کارتر ویا بعد از بحران جهان سرمایه­داری در دهه 1970  بود که رجوع به دموکراسی با  این تفکر پا گرفت که در نزاع میان دو ابرقدرت، یک جریان دموکراتیک بهتر می تواند منافع سرمایه داری جهانی را تامین کند،  که البته این درنهایت به نفع جهان سوم بود. این موج که به ایران نیز رسید،در برزیل باعث برکناری ژنرال­ها و حاکم شدن دموکراسی گشت. در این میان داتش و تجربه کسانی «فرناندو هندریک کاردوزو» توانست نقشی تعیین کننده بر گام نهادن برزیل در راه توسعه دموکراتیک بگذارد.  وی که بین سال­های 1982 تا 1986 رئیس انجمن بین المللی جامعه شناسان(ISA) و در عرصه نظریه­پردازی توسعه شخصیتی شناخته شده بود، از همان ابتدا (در دهه )1980 جهت گیری متفاوتی نسبت به هم عصران خود گرفت.کاردوزو عقیده داشت سالیان طولانی حاکمیت دیکتاتوری در برزیل (از سال 1964 احزاب مستقل ممنوع بودند) و غلبه مشی چریکی در تقابل با آن، باعث شده که فاقد شخصیت و حزب سیاسی باشیم، حزبی که میان توده‌ها دارای اعتبار و نفوذ باشد؛ از این رو در فقدان چنین ارتباط و برنامه­ای تعجیل برای قدرت گرفتن را تقبیح می­کرد. می دانیم  که در گروه­های چریکی چپ، تنها بنا بود موتو ر کوچک موتور بزرگ را به حرکت درآورد وبه طور کلی در این  جریانات جنبه ی نفی همیشه از اثبات پررنگ­تر است.  در ایران نیز کمابیش همین تفکر غالب بود.در چنین شرایطی کاردوزو جهت دیگری در پیش گرفت، علاوه بر اینکه تنشی با دیگر جریانات حتا راست ایجاد نکرد، قدرت گرفتن سریع را از اولویت های خود حذف کرد.

 مکث بر کردار کاردوزو، نه برای تحسین و قبول همه آرای وی، بلکه برای تحلیل حرکتی که در برزیل رخ داد، لازم است. همان طور که اشاره شد کاردوزو در آن زمان جامعه شناسی مطرح و صاحب نظر بود. او در دهه 1960 مقابل نظریه وابستگی که کسانی نظیر«آندره گوندرفرانک»  در کتاب«توسعه ی توسعه نیافتگی در برزیل» مطرح می­نمودند، به همراه فالتو کتابی به نام«وابستگی و توسعه در امریکای لاتین» نوشته بود. به عقیده او هرچند کشورهای پیرامونی توسط کشورهای مرکزی سرمایه­داری استثمار می­شوند، اما آنها به همان اندازه به کشورهای جنوب وابسته هستند که عکس آن. او تز توسعه­ای پیوسته و  وابسته را  مطرح نمود و برای این کار حتی مقوله­ی دیالکتیک در روابط اجتماعی را بسط داد. می­دانیم که مدت­هاست نظریه وابستگی در نظریه­های اقتصاد سیاسی رادیکال از اعتبار افتاده و دیگر مورد اقبال نیست.  به هر صورت کاردوزو از بنیاد محکم تئوریک به عنوان یک شرط، برخوردار بود. شرط دوم نوعی دورنگری و ژرف اندیشی است که از تعجیل خرده­بورژوایی به دور باشد. کاردوزو به دنبال یک جریان محکم تر و ساختاری تر بود تا به قدرت رسیدن آنی. به قدرت رسیدنی که به دلیل اجتماعی نبودن و متکی نبودن به تئوری اجتماعی عمیق،  بیشتر به کودتا می­ماند و نوعی ماکیاولیزم مبتذل و در نتیجه ناپایدار است. روشی که کاردوزو عملا در پیش می گیرد تلاش برای ورود به مجلس سنای برزیل، در قالب جنبش دموکراتیک است. پس از مدتی حزب «سوسیال دموکرات» را بنیان­گذاری می­کندو رئیس حزب می­شود. در مجموع وی فرآیندی را طی می­کند که تعجیل در آن دیده نمی­شود. کاردوزو تا اوایل دهه 1990 درکابینه راست­ها یا کابینه ائتلافی حضور دارد. در سال 1993 به عنوان وزیر دارایی «برنامه واقعی» (real plan) را ارائه می کند که در زمینه مهار تورم موفقیت­های چشمگیری به دست می­آورد. تورم برزیل در آن زمان به طور متوسط ماهیانه  32 درصد بود، یعنی چیزی بیشتر از 500 درصد در سال. کاردوزو توانست تورم را به یک درصد در ماه برساند. اما به دلیل وجود برخی سیاست‌‌ها نظیر تعهد به بازپرداخت بدهی­های خارجی در این برنامه، احزاب چپ از جمله  حزب  کارگران  لولا او را خیانتکار لقب دادند. این احزاب عنوان می­کردند بدهی های برزیل تحمیل سازمان های جهانی بوده و باید بخشوده شود. جالب اینجاست که بعدها حزب کارگران چپ خود پرداخت بدهی­های خارجی را می­پذیرد و پس از آن است که به قدرت می­رسد.موفقیت­های کاردوزو در پی اجرای این برنامه خیلی زود حاصل می شود و پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری 1994 را برای او رقم می­زند و تا سال 2002 در قدرت باقی می­ماند. سازمان‌دهی و بنیانی که کاردوزو به­وجود آورد معجزه ی اقتصادی برزیل را خلق کرد و ثباتی به وجود  آورد که زمینه روی کار آمدن حزب کارگران را فراهم ساخت.

حزب کارگران بزریل اکنون در سیاست جهانی خود بهترین الگوی ممکن از حزبی است که قصد تشکیل دولت دارد.بررسی این حزب از این زاویه اهمیت دارد که «در قدرت» است و نه «بیرون از قدرت» زیرا نقد وضع موجود همواره در قالب «اپوزوسیون» سهل­تر است. حزب کارگران در ابتدای شکل­گیری خود (سال 1980)  مواضع تندروانه­ای داشت. مواضعی که تنها پس از عبور از آنها و بازنگری  در اصول خود توانست قدرت بگیرد. لولا و حزبش زمانی کاردوزو را خیانت­کار می­خواندند ولی بعدها بسیاری از سیاست­های کاردوزو را دنبال کردند، و حتی گاه از آن هم پیشتر رفتند مثلا در سیستم بازنشستگی برزیل تعدیلاتی صورت دادند. فرآیند به قدرت رسیدن حزب کارگران نیز بسیار آموزنده است.این حزب توانست اتوپیای سوسیالیزم تخیلی را در هم شکند تا یه قدرت برسد. عجیب اینجاست که  پس از آن یک مرتبه در نشریات اقتصاد سیاسی موجود در جهان و ایران درباره حزب کارگران سکوت حاکم گشت، همان سکوتی که پیش ازین درباره حزب سوسیال دموکرات برزیل حاکم شد، چرا که چپ به صحنه آمده بود.

اولین مشخصه حزب کارگران برزیل این است که  از بدو تشکیل به اتحادیه های کارگری متکی بود و در میان آن­ها نفوذ زیادی داشت. شخصیت های اصلی این حزب در اتحادیه های کارگری، آموزگاران و غیره بسیار فعال بوده و نفوذ توده ای قابل توجهی داشتند. مشخصه دیگر حزب،وجود تعداد زیادی فراکسیون در درون حزب است که به آن نوعی خصلت توده­ای می­دهد بدون اینکه پوپولیستی باشد. این موضوع در تجربه ی سیاسی اهمیت فوق­العاده­ای دارد.این فراکسیون­ها از الهیون آزادی بخش که در دوره حکومت ژنرال­ها در امریکای لاتین به شدت فعال و نقاد کلیسای کاتولیک بوده اند، تا تشکل­های تروتسکیست و جریانات کاملا رادیکال و معتقد به انقلاب جهانی را دربرمی­گیرد. مجموعه این طیف وسیع بسیار رادیکال بود  به این معنا که سوسیالیزم آن کاملا در نفی نظام موجود دهه ی 80 مطرح شد. مواضع حزب در ابتدا بسیار تندروانه بود و نسبت به زمان خود تخیلی محسوب می­شد (مانند نپذیرفتن بدهی_­های خارجی). این مواضع به تدریج تعدیل می­شود و حتی برقراری سوسیالیزم از اهداف مستقیم حزب برداشته شده و جای آن را برنامه های مشخص اجتماعی بسیار کارامد می­گیرد. به عنوان مثال«بودجه ریزی مشارکتی» (participatory budgeting) برنامه ای بسیار مترقی است که مردم را در مدیریت شهری شان مشارکت می دهد یا به رسمیت شناختن «حق به شهر» (right to the city) که هر دو و برنامه­های دیگر نظیر آن­ها ابتکاراتی بوده که از دل فعالیت های این حزب بیرون آمد. ارائه کننده ی برنامه «بودجه ریزی مشارکتی» رئیس سازمان مخفی معلمان برزیل در دوره ی دیکتاتوری نظامی­ها بود. این برنامه که برای نخستین بار در اواخر دهه 1980در شهر پورتوآلگره توسط حزب کارگران معرفی شد، پیروزی آن­ها را در انتخابات شهرداری پورتوآلگره (همان شهری که بعدها به مقر اصلی نشست­های تقابل با جهانی سازی تبدیل می­شود) به دنبال داشت. .«بودجه­ریزی مشارکتی» در اندک زمانی به چنان موفقیتی رسید که اکنون حتا سازمانی مانند بانک جهانی به عنوان یک الگو درباره آن کتاب منتشر کرده است.  این جریان را می­توان با شورای شهر سیاست زده­ی ما بعد از انتخابات اول شوراها مقایسه کرد. شورایی که اعضاء آن فاقد هر گونه برنامه بودند. زیرا فعالیت معطوف به قدرت را (تحت لوای تقدم توسعه سیاسی) مقدم بر ارائه برنامه اجتماعی (که آن را اقتصادی قلمداد می­کردند) می­دیدند.

حزب کارگران برزیل به عنوان توده­ای­ترین حزب دموکراتیک برزیل و حتی جهان برنامه هایی ارائه می­کند که به هیچ وجه توده­زده نیستند. در برنامه­های توده­زده سیستمی برای مشارکت مردمی وجود ندارد و شخص یا حزب جایگزین مشارکت آزاد، و قیم مردم می شود.در این برنامه­ها اگر مشارکتی هم باشد نه در چارچوب دموکراتیک اجتماعی، بلکه آن خواصی است که قدرت را تسخیر کرده­اند. در سازماندهی که حزب کارگران صورت بندی می­کند. حزب کارگران با حدود 14 فراکسیون درون حزبی در واقع یک جبهه ی چپ رادیکال است. سازماندهی این فراکسیون­ها و نحوه ی مشارکت آن­ها، خود امری بسیار مترقی است. وجود چنین جریانی در سنت نامرضیه  چپ زیر نام «سانترالیزم دموکراتیک»، که اغلب به «سانتزالیزم غیردموکراتیک» بدل می­شود، می­تواند یک الگوی تشکیلات سیاسی باشد. کوتاه سخن، تجربه برزیل نشان می­دهد که روشنفکران ایران باید از نفی به اثبات آیند و بتوانند برای جامعه­ی خود به عنوان یک جریان اجتماعی_سیاسی، برنامه و حرفی مشخص برای گفتن داشته باشند.