دایرة المعارف روشنگری
ش. میم بهرنگ
واکنشی به مقاله آقای یاسر عزیز ی تحت عنوان «سوسیالیست های حقیقی و نقد نا بهنگام بورژوازی»
توماس مور (1478 ـ 1536)
دولتمدار انگلیسی، نویسنده هومانیست کتاب «مدینه فاضله» از قدیسان کلیسای کاتولیکی ـ رومی
سوسیالیسم و کمونیسم تخیلی
- · سوسیالیسم و کمونیسم تخیلی[1] :
- · مارکس و انگلس جنبش ها و تئوری هائی را عنوان کمونیستی ـ تخیلی می دادند، که بیانگر گرایشات اقشار ماقبل پرولتری ـ توده ای[2] در دوره مبارزه بورژوازی علیه نظام اجتماعی فئودالی و سلطنت فئودالی ـ استبدادی بوده اند و یا بیانگر منافع پرولتاریا در دوره ای بوده اند که بورژوازی مواضع قدرت سیاسی خود را تحکیم کرده بود.[3]
- از آنجا که مارکس و انگلس میان توسعه کمونیسم تخیلی و مناسبات اقتصادی ـ اجتماعی و سیاسی پیوند بی واسطه می دیدند، میان مظاهر و فرم های نمودین زیرین کمونیسم تخیلی تفاوت قائل می شدند:
| مظاهر و فرم های نمودین کمونیسم تخیلی | |
| 1 | توصیفات تخیلی از اوضاع و احوال اجتماعی ایدئال در قرون شانزدهم و هفدهم |
| 2 | تئوری های کمونیستی مستقیم در فرانسه قرن هجدهم |
| 3 | ورود اولین حزب کمونیستی واقعا فعال در انقلاب بورژوائی، بعد از براندازی سلطنت مشروطه |
| 4 | سوسیالیسم انتقادی ـ تخیلی |
| 5 | نوسازی جنبش پرولتری، بعد از انقلاب فرانسه (1830)، آخرین و عالی ترین فرم کمونیسم تخیلی |
- مارکس و انگلس برای عمده کردن گرایشات خود ویژه کمونیسم تخیلی از جنبه های زیر نیز صحبت می کردند :
| جنبه های کمونیسم تخیلی | |
| 1 | کمونیسم نتراشیده ـ نخراشیده و سطحی[4] |
| 2 | کمونیسم خام، برابرساز و ریاضت طلب[5] |
| 3 | کمونیسم کارگری خودرو[6] |
| 4 | کمونیسم تخیلی[7] |
| 5 | کمونیسم، بمثابه یک انتزاع دگماتیکی[8] |
| 6 | کمونیسم انتقادی ـ تخیلی[9] |
- مارکس و انگلس فوریه، سن سیمون و اون[10] را که در دوره تشکیل سیطره بورژوازی در فرانسه و بلافاصله پس از شکست توطئه براندازانه بابوف، آموزش خود را تدوین کردند، به عناوین زیر نام می برند:
| عناوین مارکس و انگلس برای
فوریه، سن سیمون و اون |
|
| 1 | بورژواهای کمونیست[11] |
| 2 | مؤسسان سوسیالیسم[12] |
| 3 | سه اوتوپیست بزرگ[13] |
| 4 | بزرگترین اندیشمندان در میان سوسیالیست های سابق[14] |
| 5 | سوسیالیست های تخیلی[15] |
- مارکس و انگلس میان سوسیالیست های تخیلی و کمونیست های تخیلی تفاوت قائل می شدند، ولی هر دو را بمثابه پیشاهنگان بیواسطه کمونیسم علمی تلقی می کردند و لذا هم سوسیالیسم تخیلی و هم کمونیسم تخیلی را نسبت به سوسیالیسم خرده بورژوائی و بورژوائی مرزبندی می کردند.[16]
- سوسیالیسم تخیلی و کمونیسم تخیلی عبارت است از جریانی در هومانیسم، فلسفه راسیونالیستی و روشنگری.
- (سیر و سرگذشت هومانیسم و روشنگری را ما در فرصتی دیگر مفصلا توضیح خواهیم داد. مترجم )
- سوسیالیسم تخیلی و کمونیسم تخیلی را نباید بمثابه جریانی بر ضد هومانیسم، فلسفه راسیونالیستی و روشنگری تصور کرد.
- تنها سوسیالیسم علمی و جریانات مختلف ایدئولوژی بورژوائی واپسین همدیگر را مستثنی می کنند.
| فصل اول |
| توصیفات تخیلی از اوضاع و احوال اجتماعی ایدئال[17] |
- توصیفات تخیلی از اوضاع و احوال اجتماعی ایدئال یکی از اولین فرم های نمودین کمونیسم تخیلی در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی بوده اند.
- توصیفات تخیلی از اوضاع و احوال اجتماعی ایدئال در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی، از سوی مور، کامپانللا و وراسه دآلا[18] اولین «بیانیه های نظری»[19] مهم کمونیسم تخیلی را تشکیل می دهند.
- مور در اثر خود تحت عنوان «دولت طراز نوین و یا جزیره نوین مدینه فاضله»[20]، که در سال 1516 میلادی در لوون[21] منتشر شد، راه حل تضادهای اجتماعی و سیاسی موجود در انگلستان را در استقرار نظام اجتماعی ایدئال می داند.
- تضادهای اجتماعی و سیاسی موجود در انگلستان نتیجه انباشت اولیه سرمایه، تجزیه و تلاشی فئودالیسم و روی کار آمدن بورژوازی بودند.
| مشخصات «جزیره نوین مدینه فاضله» توماس مور | |
| 1 | در «جزیره نوین مدینه فاضله» توماس مور کار برای همه اعضای جامعه تکلیف است. |
| 2 | از فقر، تجمل و مالکیت خصوصی خبری نیست |
| 3 | هرکس امکان استفاده از مزایای زندگی و ارضای حوایج معنوی و روحی خود را دارد |
| 4 | هر دینی که به اوتوپی صدمه نزند، آزاد است |
| 5 | کار در کشاورزی، صایع دستی، توزع کالاها و تربیت مردم از سوی دولت سازماندهی می شوند. |
*****
| توماسو کامپنللا (1568 ـ 1639) |
| فیلسوف، شاعر، سیاستمدار ایتالیائی |
| مؤسس ایده دولت آفتاب (1602) |
| مؤسس ایده مدینه فاضله بر مبنای خطوط فکری زیر : |
| سلطنت جهانی اسپانیائی |
| کاتولیسیسم |
| سوسیالیسم (حذف مالکیت خصوصی) |
| فصولی فلسفه دولت افلاطون (همبود زنان، حاکمیت علم، فلاسفه و یا جمهوری علما) |
- کامپانللا تصویر تخیلی خود راجع به دولت کمونیستی را در کتابش تحت عنوان «دولت آفتاب» (1623 میلادی)[22] مطرح می سازد.
- او نظریات خود را بر اساس تجارب حاصله از مبارزات توده ای مردم در منطقه کالابرین ایتالیای جنوبی[23] برای زندگی بهتر تدوین کرده است.
- توده های مردم این منطقه نه تنها از وضع اقتصادی وخیم در نقطه عطف قرن شانزدهم به هفدهم میلادی رنج می بردند، بلکه علاوه بر آن، از سلطه اسپانیائی های حاکم در آن منطقه در عذاب بودند.
- کامپانللا که شخصا در قیام سال 1599 میلادی شرکت کرده و به بیست و هفت سال زندان محکوم شده بود، کتابش را در زندان نوشته است.
- تصورات کامپانللا راجع به نظام کمونیستی، بدلیل شرایط تاریخی خاص در ایتالیا، در جزئیات با تصورات مور فرق دارند.
- کامپانللا فقط از کار در کشاورزی و کشتیرانی سخن می گوید و دولت مورد نظر او از سازمان آهنینی برخوردار است و ریاست کشور تجسمی از قوای اساسی نظام آسمانی اند.
*****
| دنیس وراسه دالا (1630 ـ 1685) |
| سوسیالیست تخیلی و مؤلف رمان مدینه فاضله تحت عنوان «تاریخ کشور سورامب» |
- وراسه دآلا مهمترین نماینده کمونیسم تخیلی در قرن هفدهم میلادی در فرانسه بوده و کتابش را تحت عنوان «تاریخ سورامب ها»[24] در سالهای 1675 ـ 1679 میلادی منتشر کرده است.
- بخش اول این کتاب نخست در لندن به زبان انگلیسی منتشر شد و اثر کامل در سالهای 1677 تا 1679 میلادی در پاریس.
- شکی نیست که هم « تاریخ سورامب ها» و هم اوتوپی های دیگر در فرانسه در این دوره واکنشی بودند برعلیه بی سامانی مردم دهات، رکود توسعه صنعتی، عواقب وخیم سیاست جنگی لودویگ چهاردهم و بیرون راندن هوگنوت ها از کشور بنا بر مصوبات نانت در سال 1685 میلادی.
*****
- تفاوت نظریه وراسه دآلا راجع به نظام کمونیستی با نظریات قبلی دیگر عبارت از این است که او کمونیسم را بمثابه یکی از مشخصات طبیعی انسانها تلقی می کند که با نظام عقلائی انطباق دارد.
- او توسعه معینی را از همبود خانوادگی اولیه در راستای نظام کمونیستی با اصول عقلائی منطبق می بیند.
- در برنامه او، کار در واحدهای 1000 نفره تعاونی های تولیدی کشاورزی و صنعتی، که اسمازی[25] نامیده می شوند، انجام می یابد.
- این نظر ـ ظاهرا ـ تحت تأثیر مانوفاکتورهای در حال توسعه پدید آمده است.
- اسمازی ها سرمشق برای فالانسترهای فوریه بوده اند.[26]
- تصور وراسه دآلا از تشکیل جامعه کمونیستی و وظایف رهبری دولتی در این جامعه تحت تأثیر اصول کولبرتی مربوط به رهبری دولتی و ساختار فئودالی ـ استبدادی بوده است.[27]
- علیرغم تفاوت های موجود میان تصورات مور، کامپانللا و وراسه دآلا راجع به دولت کمونیستی، آنها نه تنها به بررسی انتقادی مناسبات اجتماعی مشخص زمان خود پرداخته اند، بلکه نتایج حاصل از آن را در مدینه های فاضله خود پیاده کرده اند.
- مثلا مور در مدینه فاضله خویش به ارزیابی خاطرات امریگو وسپوکت[28] از سفر دومش به آمریکا می پردازد، که در آن راجع به بومیان جهان نو گزارش داده می شود که «بطور طبیعی زندگی می کنند» و کامپانللا گزارشات مربوط به دولت اینکاها در پرو را بررسی کرده بود، که در سال 1533 میلادی توسط اسپانیائی ها تسخیر و نابود شده بود و وراسه دآلا عمدتا مناسبات فرانسه را مطالعه کرده بود.
*****
- شکی نیست که این اوتوپیست ها به ایده های مترقی بورژوائی زمان خود، هومانیسم و سیستم های راسیونالیستی هوبس، دکارت و غیره واقف بوده اند.
- (مراجعه کنید به راسیونالیسم)
*****
- هومانیسم به توجیه تئوریک گرایشات بورژوازی نوخاسته در تحول جهان، بر طبق خواست های خود پرداخته بود و تصورات مذهبی مربوط به مسائل زیر را درهم شکسته بود:
- · محدود بودن توانائی های بشری
- · تغییرناپذیری جهان مخلوق خدا
- · دگم « گناهکاری بنی نوع بشر» و
- مختض دانستن رهائی بشر به خدا، در دنیای دیگر.
*****
- در سیستم های راسیونالیستی بزرگ، نظام سیاسی عقلائی بر طبق نیازهای بورژوازی در آن زمان از طبیعت انسانی نتیجه گرفته می شد.
- مور، کامپانللا و وراسه دآلا این ایده های پیشرفتگرا را به شیوه خاص خویش مورد تفسیر قرار دادند و در عرصه ایدئولوژیکی همان کاری را کردند که انگلس «نتیجه گیری پرولتری برابری اجتماعی از برابری سیاسی» می نامد.
- مور، کامپانللا و وراسه دآلا علاوه بر آن، آموزش های اجتماعی آنتیک و قرون وسطی را مورد استفاده قرار دادند و در نکات مهم، از حد آنها پا فراتر نهادند.
- در افکار آنها مسئله کار و تقسیم عادلانه و مساوی ثروت نقش بزرگی بازی می کنند.
- آنها کمونیسم دولت ایدئال افلاطون (مدینه فاضله) را، با حفظ برخی از امتیازات و تقسیم مساوی همه نعمات، به کمونیسمی برای همه مردم مبدل می کنند.
- علاوه بر این، انسان ها در مدینه های فاضله آنان، بی نیاز از غیر و با اتکای صرف به نیروی خویش قادر به تشکیل نظام کمونیستی شمرده می شوند و نظام کمونیستی نظام عقلائی شمرده می شود.
- انسان دیگر به ظهور ناجی و تشکیل حکومت هزارساله مسیح نیازی ندارد.[29]
- اما وجه مشترک مور، کامپانللا و وراسه دآلا عبارت از این است که آنها به چگونگی تشکیل نظام کمونیستی نمی پردازند.
- توماس مور فقط اشاره می کند که اوتوپیست ها در آغاز قومی وحشی و بی تمدن بوده اند و تنها به راهنمائی اوتوپوس شاه[30] به تسخیر گسترده کشور پرداخته، نظام کمونیستی را تشکیل داده و نام او را بدان داده اند.
- کامپانلا معتقد است که علت اشاعه فساد گسترده در جهان، نافرمانی انسان ها از خرد متعالی است و کشورهای تحت تسخیر اهالی دولت آفتاب با سرمشق قرار دادن دولت آفتاب بطور کمونیستی سازمان خواهند یافت.
- وراسه دآلا معتقد است که ایرانی ئی بنام زیواریس[31] با متحد کردن دو قوم بومی که در همبود خانوادگی می زیستند، غریزتا انسان های خوب، ولی بیسواد بودند، به بنیانگذاری یک دولت کمونیستی می پردازد.
- این اوتوپیست ها ـ عمدتا ـ به توصیف نظام اجتماعی کمونیستی ایدئال خود قناعت می ورزیدند، که تحت سلطه الیگارشی روشنفکران (حکومت اقلیتی از روشنفکران) و یا سلاطین روشنگری گرا بود.
- شیوه تشریح متناسب با این طرح ایدئولوژیکی رمان های تخیلی بوده اند که در آنها دریانوردی سالخورده از مشاهدات خود در مدینه های فاضله حکایت می کرد.
- با توجه به این نکته که فلاسفه روشنگری در قرن هجدهم بودند که به در نظر گرفتن بشریت در حرکت تاریخی ـ ایدئولوژیکی بالنده از دانی به عالی آغاز کردند و به کشف قابل پیاده بودن پیشرفت در واقعیت نایل آمدند، آنگاه معلوم می شود که این اوتوپیست ها به چه میزانی به ایده های زمان خود وابسته بوده اند.
- چون علاوه بر کمونیست های تخیلی، بورژوازی نوخاسته نیز توصیف اوتوپیستی اوضاع ایدئال مورد نظر خود را به عنوان وسیله مبارزه مناسبی بخدمت می گیرد، پس باید میان مدینه های فاضله کمونیستی و روبینسون نامه های بورژوائی تفاوت قائل شد.
- تفاوت میان مدینه های فاضله کمونیستی و روبینسون نامه های بورژوائی در این است که در مدینه های فاضله سعادت مردم در کلکتیف هماهنگی برآورده می شود، ولی در روبینسون نامه های بورژوائی فرد ایزوله شده ای به برکت یک «همت تخیلی»[32] به توسعه توانائی های اجتماعی خود نایل می آید. (ورنر کراوس)[33]
ادامه دارد
[1] Sozialismus und Kommunismus, utopischer
[2] plebejisch-vorproletarischen Schichten
[3] MARX und ENGELS 4, 143, 358
[4] sehr grobschlächtigen und oberflächlichen Kommunismus (1, 482)
[5] rohen, gleichmacherischen und asketischen Kommunismus (4, 489)
[6] naturwüchsigen Arbeiterkommunismus (7, 513)
[7] phantastischen Kommunismus (8, 582)
[8] Kommunismus als einer dogmatischen Abstraktion (1, 344)
[9] kritisch-utopischen Kommunismus (4, 489, 580)
[10] FOURIER, SAINT SIMON und OWEN
[11] kommunistische Bourgeois (3, 207)
[12] Stifter des Sozialismus (19, 193)
[13] drei großen Utopisten (20, 19)
[14] bedeutendsten Köpfe unter den frühen Sozia listen (21, 493)
[15] utopischen Sozialiste (4, 143, 489)
[16] (4, 461ff, 491)
[17] Utopische Schilderungen idealer Gesellschaftszustände
[18] MORUS, CAMPANELLA und VAIRASSE D’ALAIS
[19] theoretischen Kundgebungen
[20] De optimo rei publicae statu sive de nova insula Utopia (Vom besten Zustand des Staates oder von der neuen Insel Utopia)
[21] Löwen
[22] Civitas salis (Der Sonnenstaat) 1623
[23] süditalienischen Provinz Kalabrien
[24] Histoire des Sevarambes (Geschichte der Sevaramben)
[25] Osmasien
[26] FOURIERS «Phalansteres»
[27] COLBERTschen Prinzipien
[28] Amerigo VESPUCCTS
[29] chiliastische Hoffnungsgewissheit
[30] Königs Utopus
[31] SEVARIS
[32] ein phantastisches Arrangement
[33] Werner KRAUSS